Światowa kariera prekolumbijskiego barwnika

W 80. wydaniu specjalnym czasopisma Arqueología Mexicana przedstawiono dzieje koszenili, czerwonego barwnika uzyskiwanego z insektów zwanych czerwcami kaktusowymi (Dactylopius coccus), pasożytujących na mięsistych liściach opuncji. Insekty zbierano, suszono i ścierano na proszek, a uzyskany w ten sposób barwnik miał ogromne znaczenie dla kultur prekolumbijskich i znany był w Mezoameryce już w okresie preklasycznym. Wykorzystywano go do malowania twarzy i ciała, dekorowania naczyń z tykwy oraz farbowania tkanin, ptasich piór i sierści królika. Najstarszy zachowany kawałek takiej tkaniny pochodzi z lat 600-500 p.n.e. i został znaleziony w jaskini Cueva del Gallo, w meksykańskim stanie Morelos.

José Antonio de Alzate y Ramírez, rycina przedstawiająca czerwce kaktusowe

W okresie postklasycznym barwnik stosowano również do malowania manuskryptów, szczególnie misteckich (Cospi, Nuttall, Laud) i kodeksów z Grupy Borgia, gdzie wykryto różne odcienie od różowego do purpurowego. Analizy prekolumbijskich artefaktów wykazały, że barwnik niekiedy rozcieńczano lub mieszano z glinkami i węglanem wapnia w celu uzyskania odcieni od fioletu po szkarłat. Koszenilę sprzedawano na targowiskach, ale płacono nią również daniny. Każdego roku do Tenochtitlan dostarczano 65 cargas koszenili (gdzie carga odpowiadała około 23 kg), głównie z  Coyolapan i Coaixtlahuacan, leżących na terenie dzisiejszego stanu Oaxaca. Z innych prowincji napływały ufarbowane już tkaniny. W momencie dotarcia Hiszpanów na ziemie Meksyku, głównymi obszarami pozyskiwania koszenili były: Tlaxcala, Huejotzingo, Cholula, Tepeaca i Tecamachalco oraz niektóre ośrodki w stanie Oaxaca.

Jedna ze stron Kodeksu Cospi

O barwieniu tkanin koszenilą pisał Hernán Cortés do króla Karola V w 1523 roku, a trzy lata później dotarł do Hiszpanii pierwszy, niewielki jeszcze transport koszenili. W Europie intensywna czerwień była kolorem wiązanym z władzą i bogactwem, i tym samym preferowanym na szaty monarchów, dostojników kościoła i szlachty. Cena koszenili sprawiła, że była ona dostępna tylko dla osób o najwyższym statusie społecznym, a farbowane nią tkaniny były oznaką prestiżu. Po złocie i srebrze, koszenila stała się najważniejszym produktem pochodzącym z Nowego Świata. Wypływające z Veracruz statki docierały do Sewilli, skąd rozprowadzano towar do innych miast europejskich.

Worki z koszenilą jako danina podana w Kodeksie Mendoza

Od 1540 roku wykorzystywano koszenilę w Wenecji, która była również centrum sprzedaży pigmentów dla artystów, co sprawiło, że zainteresowali się nią malarze, w tym Tycjan. W 1570 roku rozpoczęto wysyłanie czerwonego barwnika z portu w Acapulco w inną stronę świata, a mianowicie do Azji i na Filipiny. W 1589 roku koszenila meksykańska była notowana na giełdzie w Antwerpii. Ogromna sława koszenili wynikała z faktu, że świetnie nadawała się również do farbowania wełny i jedwabiu, a kolory pozostawały nasycone i trwałe.

José Antonio de Alzate y Ramírez, scena przedstawiająca zbieranie insektów z opuncji

Pod koniec XVI wieku koszenila z ośrodków w stanach Tlaxcala, Puebla i Oaxaca trafiała do miasta Meksyk i stamtąd była transportowana do portu w Veracruz. Statki dobijały już nie tylko do Sewilli, ale i do Kadyksu, dostarczając rocznie około 100-138 ton koszenili. Pod koniec XVII wieku liczba ta wzrosła do 160 ton przy coraz wyższej cenie, a w 1774 roku wynosiła nawet około 690 ton. W 1777 roku, meksykański zakonnik José Antonio de Alzate y Ramírez opublikował pierwszą obszerną relację na temat produkcji i wykorzystania koszenili.

José Antonio de Alzate y Ramírez, scena przedstawiająca zabijanie insektów

przez wrzucenie do gorącej wody 

Jednak w latach 1783-1803 ceny barwnika zaczęły spadać i zmniejszył się znacznie popyt, co mogło wynikać z narastających w Europie konfliktów wojennych i zmian systemów sprawowania rządów. Na początku XIX wieku ośrodki w stanie Oaxaca utraciły dotychczasowy monopol i produkcja objęła Jukatan i Gwatemalę, a z czasem i Wyspy Kanaryjskie, gdzie w II połowie XIX wieku wytwarzano więcej koszenili niż w Gwatemali i Meksyku. Jednocześnie koszenila nie była już symbolem bogactwa i pojawiły się syntetyczne pigmenty do farbowania tkanin, chociaż nadal była używana przez artystów, zwłaszcza malarzy impresjonistów. Do dzisiaj koszenila jest też stosowana do farbowania tkanin, przy produkcji kosmetyków i farmaceutyków oraz jako barwnik spożywczy.