Kakao w Mezoameryce

Pierwszym Europejczykiem, który zobaczył ziarna kakaowca był prawdopodobnie Krzysztof Kolumb. W 1502 roku – podczas swojej czwartej podróży - napotkał w Zatoce Hondurasu  łódź z majańskimi kupcami, którzy wśród licznych towarów mieli również szczególnie strzeżone ziarna kakaowca. Kakao ma bardzo długą historię. Najstarsze ślady kakao znaleziono w naczyniach Olmeków pochodzących z miast leżących na terenie  meksykańskiego stanu Veracruz: z San Lorenzo (z okresu 1800 – 1000 p.n.e.) i z El Manati (z okresu 1650-1550 p.n.e.) oraz w ośrodku kultury Paso de la Amada (stan Chiapas) (sięgające lat 1900 – 1500 p.n.e.). Natomiast na ziemiach Majów najstarsze ślady kakao pochodzą z miejscowości: Puerto Escondido (Honduras) (około 1100 p.n.e.), Cuello (Belize) (z okresu 1000-900 p.n.e.) i z Paso de Macho (Jukatan) (około 600 – 500 p.n.e.).

Naczynia ceramiczne w formie owoców kakaowca
(Muzeum Popol Vuh w mieście Gwatemala)

Do dnia dzisiejszego nie udało się naukowcom ustalić z całkowitą pewnością, czy kakaowce rozpoczęto uprawiać w Ameryce Środkowej czy w Ameryce Południowej, czy też w obu miejscach niezależnie od siebie. Odkrycia archeologiczne i przeprowadzone badania wskazują, że w Ameryce Południowej częściej spożywano tylko miąższ owoców, który poddawano procesowi fermentacji i przygotowywano w ten sposób napoje alkoholowe. W Ameryce Środkowej natomiast preferowano ziarna, które suszono na słońcu, prażono na ogniu i ścierano na żarnach.

Przykrywka kadzielnicy z wizerunkiem kobiety ozdobionej ziarnami kakaowca
(kopia w Museo de Arqueología Maya del Camino Real de Hecelchakán, stan Campeche, Meksyk)

Kakao można uprawiać jedynie w gorącym klimacie, najlepiej przy średniej temperaturze ok. 27⁰ i przy wilgotności ponad 90%. Kakaowiec wymaga wilgotnego podłoża i dlatego najczęściej uprawiany jest w dolinach rzek. Poza tym najlepiej rośnie w cieniu wielkich drzew. Kakaowiec ma od 6 do 10 metrów wysokości i żyje około 40 lat. Jego owoce zawierają do 40 ziaren i wyrastają bezpośrednio z pnia drzewa lub największych gałęzi. Tak wymagające warunki uprawy sprawiły, że ziarna kakaowca sprowadzano niekiedy z odległych rejonów. Do najważniejszych obszarów uprawy kakaowca należały ziemie obecnych meksykańskich stanów Veracruz i Tabasco, a także: Soconusco (stan Chiapas), poza tym Suchitepequez (na wybrzeżu Pacyfiku w Gwatemali), Dolina rzeki Ulua (Honduras) i Izalco (Salwador).

Naczynie ceramiczne przedstawiające kobietę, ż której ciała wyrastają owoce kakaowca
(Muzeum Popol Vuh w mieście Gwatemala)

Kakao – zwane przez Majów kakaw, a przez Mexików cacahuaquáhuitl – podobnie jak kukurydza, było w Mezoameryce rośliną świętą, odgrywającą ważną rolę w kosmologii. Ziarna kakaowca składano w darze bogom. Nic zatem dziwnego, że kiedy w 1741 roku Karol Linneusz sklasyfikował roślinę kakaowca, nazwał ją Theobroma cacao, gdzie theobroma oznacza „pokarm bogów”. Przypuszczalnie dla Majów kakao i kukurydza były roślinami, które się wzajemnie uzupełniały: kukurydza wiąże się ze światłem, bo dojrzewa w słońcu, a kakao wiąże się ze światem podziemnym, gdyż  dorasta w cieniu. Majowie wierzyli, że po śmierci ich przodkowie odradzają się jako drzewa kakaowca

Zmarły odradzający się jako kakaowiec (detal z wazy Majów) (fot. Justin Kerr)

Napojami z kakao raczyli się nie tylko Olmekowie i Majowie, ale również mieszkańcy Teotihuacan, Zapotekowie, Mistekowie i Aztekowie, a drogą morską kakao docierało nawet na ziemie dzisiejszej Panamy. Drzewko kakaowca często pojawia się w ikonografii różnych kultur Mezoameryki.

Kakaowiec przedstawiony na wazie w stylu typowym dla Teotihuacan (fot. Justin Kerr)

Kakaowiec przedstawiony na malowanej wazie Majów (fot. Justin Kerr)

Aztecka rzeźba przedstawiająca drzewko kakaowca
(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Kakao odgrywało ważną rolę w życiu dworskim. Było symbolem zdrowia, siły i władzy. Nie mogło go zabraknąć podczas ważnych uroczystości takich, jak objęcie tronu, zaślubiny, czy też zwycięstwo odniesione w wojnie. Sceny wymalowane na naczyniach ceramicznych Majów przedstawiają często wnętrza pałacowe, gdzie królowi podaje się wazę napełnioną kakao. Szczególnie lubiane było kakao podawane z pianką, którą uzyskiwano przelewając napój z pewnej wysokości, z jednego naczynia do drugiego.

 

Przelewanie napoju kakaowego w celu uzyskania pianki:

po lewej: aztecka kobieta (Kodeks Mendoza);

po prawej: majańskie kobiety (detal ze sceny wymalowanej na wazie; fot. Justin Kerr)

Scena z misteckiego Kodeksu Nuttal przedstawia księżniczkę 13 Wąż podającą
swemu małżonkowi 8 Jeleń naczynie z pieniącym się kakao

Amatorami owoców kakaowca były też zwierzęta. Jedna z majańskich figurek znalezionych na terenie Gwatemali przedstawia wiewiórkę trzymającą w łapkach owoc kakaowca.

Ceramiczna figurka Majów przedstawiająca wiewiórkę z owocem kakaowca
(Muzeum Popol Vuh w mieście Gwatemala)

Łasuchami były też małpy, zwłaszcza czepiaki, które przeskakując z drzewa na drzewo podkradały owoce kakaowca. W pewnym sensie było to jednak pożyteczne, gdyż małpy zjadały jedynie miąższ owoców, a nasiona rozrzucały na wszystkie strony, dzięki czemu niektóre z nasion wpadały w glebę, kiełkowały i w ten sposób wyrastały kolejne rośliny.

Przykrywka naczynia Majów z wizerunkiem malpy ozdobionej owocami kakaowca
(Museo del sitio, Tonina, Chiapas, Meksyk)

 

Wizerunki małp z owocami kakaowca, wymalowane na wazach Majów

(Muzeum Popol Vuh w mieście Gwatemala)

Ziarnami kakaowca płacono również daniny. Sceny wymalowane na majańskich wazach przedstawiają zawiniątka z ziarnami kakaowca. Biskup Diego de Landa pisze też w swej Relacion de cosas de Yucatan, że ziarna kakaowca były używane przez Majów jako środek płatniczy. Ziarna kakaowca zostały też przedstawione w Matrcícula de Tributos na liście danin płaconych Mexikom przez podbite ośrodki. Poza tym kakao stosowano w celach terapeutycznych, przy leczeniu ran, a nawet uważano za afrodyzjak.

Ziarna kakaowca jako danina (Matrcícula de Tributos)

W 1528 roku Hernán Cortés przywiózł po raz pierwszy do Hiszpanii nie tylko ziarna kakaowca, ale również przepisy i sprzęt konieczny do przygotowania kakao. W XVII wieku kakao pojawiło się na stołach Francji i Anglii. I tak z napoju rytualnego i zastrzeżonego dla elity w Mezoameryce, kakao stało się popularnym napojem w Europie. Mieszkańców Europy i Ameryki ogarnęła prawdziwa mania spożywania czekolady. Kościół Katolicki uznał picie kakao za niemoralne i wręcz grzeszne, uważając je nawet za iście diabelski napój, którego nie wolno było pić podczas postu. W 1625 roku biskup Chiapas, zakonnik Bernardino de Salazar zabronił – pod groźbą ekskomuniki – zwyczaju picia czekolady podczas nabożeństw, co wywołało oburzenie całej społeczności. Kilka dni później biskup zachorował i zmarł. Chodziły słuchy o boskiej karze, ale medycy zapewniali, że była to śmierć przez otrucie, a truciznę wsypano do kubka, z którego biskup pił czekoladę! Z czasem sytuacja się uspokoiła, a w XIX wieku, dzięki rozwiniętym technologiom, poza sproszkowanym kakao pojawiły się też tabliczki czekolady, którymi możemy delektować się do dzisiaj.

Czytaj też: Na Jukatanie odkryto kakao sprzed 2500 lat

                 Różne smaki majańskiego kakao i atole