Aztecki system miar i wag

Na początku lat 70. XX wieku, meksykański badacz Víctor M. Castillo, przeglądając dawne dokumenty i poszukując informacji na temat prekolumbijskich jednostek miary zdał sobie sprawę, że w tym temacie nie ma zgodności wśród autorów. Niektórzy wyrażali wątpliwości lub całkowicie zaprzeczali istnieniu jakiegokolwiek systemu miar i wag w przedhiszpańskim Meksyku. Jednak zarówno Hernan Cortes, jak i kronikarz Antonio de Herrera podkreślali, że nie tylko produkty sprzedawane na targowiskach były ważone i mierzone, ale nawet specjalnie wyznaczone osoby sprawdzały poprawność dokonywanych transakcji handlowych. Víctor M. Castillo przekonał się, że ustalenie z całkowitą pewnością jednostek miary stosowanych niegdyś przez Azteków jest wyjątkowo skomplikowane, gdyż po konkwiście Aztekowie przejęli pewne wzorce hiszpańskie, przez co w pierwszych latach kolonii system był jeszcze bardziej złożony i stosowano jednocześnie dawne miary i te, które nadeszły z Hiszpanii i których nazwy zostały przetłumaczone na język nahuatl. Istniały też rozliczne regionalne warianty metod pomiaru, a sporządzone po hiszpańskiej konkwiście rejestry danin mogły zawierać wpływy europejskie.

Makieta przedstawiająca targowisko w Tlatelolco
(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Najbardziej powszechne miary długości zarówno w przypadku tubylców, jak i Hiszpanów były oparte na proporcjach ludzkiego ciała, choć i w tym przypadku trudno ustalić, czy wspominane przez kronikarzy jednostki sięgają czasów prekolumbijskich, czy okresu wczesnokolonialnego. Na podstawie dawnych dokumentów Víctor M. Castillo zdołał zebrać następujące miary długości:

1) cémmatl – liczona od dużego palca lewej stopy do czubka palca serdecznego uniesionej prawej ręki. Różni autorzy podają, że mogła ona wynosić od około 1,70 m do niemal 2,80 m. Oficjalnie przyjmuje się 2,50 m, choć biorąc pod uwagę przeciętny wzrost rdzennych mieszkańców Meksyku (1,60 m) bardziej odpowiednie wydawałoby się około dwóch metrów;

2) cémmitl – liczona przy rozłożonych rękach, od łokcia lewej ręki do czubka palca serdecznego prawej ręki i wynosząca 1,25 m;

3) cenyollotli – liczona od serca do palca serdecznego wyciągniętej na bok ręki i wynosząca 90 cm;

4) cennequetzalli – odpowiadająca przeciętnej wysokości tubylców i wynosząca 1,60 m

Rysunek przedstawia miary długości znane w języku nahuatl jako:

1) cémmatl; 2) cémmitl; 3) cenyollotli i 4) cennequetzalli

5) cemacolli – liczona od ramienia do czubka palca serdecznego wyciągniętej ręki i wynosząca 80 cm;

6) cenciácatl – liczona od pachy do czubka palca serdecznego wyciągniętej ręki i wynosząca 70 cm;

7) cemmolícpitl – liczona od łokcia do czubka palca serdecznego wyciągniętej ręki i wynosząca 45 cm;

8) cemmatzotzopaztli – liczona od łokcia do nadgarstka i wynosząca 30 cm.

Rysunek przedstawia miary długości znane w języku nahuatl jako:

5) cemacolli; 6) cenciácatl; 7) cemmolícpitl i 8) cemmatzotzopaztli

W przypadku pomiarów wagi trudno obecnie dokładnie określić, ile kilogramów ważył tak zwany tlamamalli, czyli ciężar, który w czasach prekolumbijskich mógł na swych plecach dźwigać tragarz. Jednak franciszkanin Juan de Torquemada podaje, że w pierwszych latach kolonii odpowiadał on dwóm hiszpańskim arrobas, czyli wynosił około 23 kilogramów. Taki ładunek, zwany przez Hiszpanów carga, mógł też obejmować, na przykład, 20 sztuk grubych tkanin bawełnianych lub 24000 ziaren kakaowca, stanowiących trzy xiquipilli po 8000 ziaren.

Rekonstrukcja różnych koszy i naczyń wykorzystywanych na targowiskach

(Muzeum Templo Mayor w mieście Meksyk)

Bardziej skomplikowane są miary pojemności dotyczące płynów i ciał sypkich, gdyż w pewnym stopniu zależały one od rozlicznych wzorców lub wykorzystywanych w danym regionie różnych rodzajów mis, dzbanów, worków bądź koszy. Dawni kronikarze zaznaczają, że w większości przypadków miary takie były oparte na nabytym przez lata doświadczeniu. Na przykład, zakonnik Alonso de Molina wspomina o cencuauhacalli, odpowiadającej połowie hiszpańskiej fanegi, czyli wynoszącej 27,26 litrów i o celemín równym 4,54 litrom. Były tej specjalne pojemniki, na przykład, na ziarna i kolby kukurydzy, fasolę, sól, chili, amarant, pestki dyni, ale ich rozmiary zmieniały się w zależności od miejsca i rodzaju przechowywanego towaru. Różni autorzy podają, że tego typu zbiorniki zwane cuezcómatl miały pojemność od 2000 do 6000 hiszpańskich fanegas.