piątek, 31 sierpnia 2012

Majański teatr w Plan de Ayutla

Oryginalny artykuł: Encuentran antiguo teatro maya

Na terenie stanowiska archeologicznego Plan de Ayutla w Chiapas, archeolodzy Narodowego Instytutu Antropologii i Historii (INAH-Conaculta) w Meksyku odkryli teatr Majów sprzed 1200 lat. Kierownik projektu, Luis Alberto Martos López przypomniał, że podobne budowle, nawet znacznie większych rozmiarów, zostały już wcześniej odnalezione w innych miastach Majów, jak  Tikal (Gwatemala), Chinkultic (Chiapas), Pechal, Peor es Nada i Edzná (Campeche). Największą jest niewątpliwie Nohochná („Wielki dom”) w Edzná, ze schodami skierowanymi na rozległy dziedziniec, mogący pomieścić znaczną ilość widzów.

Budowla Nohochná („Wielki dom”) w Edzná (Campeche, Meksyk)
Funkcja takich budowli była badana od 1985 roku, między innymi przez archeologów: Armando García Gutiérreza z UNAM w Meksyku i Takeshi Inomata z Uniwersytetu w Arizonie. Wzmianki na temat budowli mogących służyć przedstawieniom teatralnym sięgają jednak już XVI wieku. Diego de Landa, w swej Relación de las cosas de Yucatán, opisując majańskie miasto Chichén Itzá podaje, że na wprost północnych schodów Piramidy Kukulkana (znanej też jako El Castillo, Zamek) wznosiły się dwie kamienne platformy, na których wystawiano dla rozrywki sztuki komediowe i farsy. Jak podkreślił Luis Martos López takim celom służyły przypuszczalnie Platformy Wenus i Jaguarów.

Platforma Jaguarów w Chichén Itzá (Jukatan, Meksyk)
Do teatru w Plan de Ayutla dostęp był jednak bardziej zastrzeżony, zatem przypuszczalnie służył on jedynie członkom rodziny królewskiej i przedstawicielom elity. Teatr znajduje się na Akropolu Północnym, stanowił część kompleksu pałacowego i mógł pomieścić około 120 osób. Dla utworzenia sceny – z trzema szerokimi stopniami – przystosowano dziedziniec otoczony wcześniejszymi konstrukcjami i w jednej z budowli usunięto fasadę. Wystawiane sztuki miały z pewnością nie tylko charakter artystyczny, religijny czy symboliczny, ale również wydźwięk polityczny. W pobliżu amfiteatru znaleziono instrumenty muzyczne, okaryny i gwizdki, a także stiukowe rzeźby przedstawiające jeńca, bóstwa kukurydzy i słońca oraz nietoperza, które musiały zdobić niegdyś fryz budowli. Scena amfiteatru mogła stanowić też miejsce prezentacji jeńców, których publicznie poniżano, pozbawiając odzienia i ozdób oraz okaleczając.

Budowle Akropolu Północnego w Plan de Ayutla (Chiapas, Meksyk)
Prace archeologiczne prowadzone w Plan de Ayutla pokazały, że ośrodek ten został zamieszkany już około 150 r. p.n.e., a odnaleziona tam ceramika świadczy, iż przetrwało do około 1100 roku. Do dziś uczeni nie potrafią z całkowitą pewnością ustalić, czy było to dawne Sak Tz’i’ czy Ak’e.

Jedynym pełnym dramatem teatralnym, który przetrwał z czasów prekolumbijskich, jest sztuka Rabinal Achi. W 1855 roku Bartolo Ziz, jeden z Indian K’iche’, podyktował tekst sztuki Brasseurowi de Bourbourg, a ten przetłumaczył ją na język francuski i opublikował. Skoro ten dokument indiański był przygotowany jako tekst spektaklu odgrywanego przy akompaniamencie muzyki i wzbogaconego tańcem, zatem jest bardzo prawdopodobne, że tego rodzaju sztuki wystawiano nie tylko w czasach kolonialnych, ale i wcześniej, w okresie klasycznym.



czwartek, 30 sierpnia 2012

Missisipijczycy

Oryginalny artykuł: Hirst, K. Kirst. The Mississippians. About Archaelogy 27.08.2012

Pomiędzy rokiem 1000 a 1500 n.e. ludy żyjące na terenach dzisiejszych wschodnich stanów USA zaczęły uprawiać kukurydzę, budować platformy ziemne, podporządkowywać się władzy wodzów oraz brać udział w podobnych praktykach ceremonialno-symbolicznych. Byli to Missisipijczycy. 

Najnowsza teoria głosi, że kultura missisipijska rozwinęła się w żyznym dorzeczu rzek Missisipi i Missouri. Stamtąd idee i wynalazki rozprzestrzeniały się w dół Missisipi i na Florydę, w górę do Minnesoty i Wisconsin, na wschód do Ohio i na zachód do Oklahomy. Oczywiście istniała wielka różnorodność i Missisipijczycy nigdy nie stworzyli zunifikowanego państwa, ale niezależne plemiona były potężną siłą, kiedy w 1539 dotarł tam hiszpański konkwistador Hernando de Soto.  

Chronologia
  • 800-1100 wzrost znaczenia kultury Cahokia
  • 1100-1350 pod wpływami Cahokii powstaje wiele ośrodków skupionych wokół kopców ziemnych
  • 1350-1450 Cahokia zostaje porzucona, spadek populacji w wielu innych ośrodkach
  • 1450-1539 przegrupowanie ośrodków, pojawiają się nowi liderzy
  • 1539 ekspedycja Hernando de Soto odwiedza missisipijskie społeczeństwa od Florydy po Teksas
Mapa kultur missisipijskich (H. Roe, Wikimedia Commons)


środa, 29 sierpnia 2012

W Izapa odkryto monolit z wizerunkiem jaguara

Oryginalny artykuł: Descubren y rescatan jaguar monolitico en Chiapas

Narodowy Instytut Antropologii i Historii (INAH) w Meksyku poinformował o odkryciu w Izapa (rejon Soconusco, Chiapas) rzeźbionego monolitu sprzed 2000 lat. Monolit, ważący niemal jedną tonę, leżał w łożysku pobliskiej rzeki, na terenie prywatnym należącym do Rafaela Hernández Josorio. Ogromny kamień zauważono już podczas prac wykopaliskowych, prowadzonych tam w 2011 roku przez archeologa Roberta M. Pinter Rosenswiga, z Uniwersytetu w Albany. Rzeźbiona strona monolitu nie była jeszcze dobrze widoczna, gdyż kamień leżał odwrócony, ale zdołano dostrzec ślady obróbki. Jednak nie udało się go wówczas wydobyć i uczyniono to dopiero teraz, choć i tak pracowało przy tym dziesięć osób przez pięć godzin. Nadzór sprawowali archeolodzy: Robert M. Pinter i Emiliano Gallaga Murrieta.

Monolit z wizerunkiem jaguara odkryty w Izapa (fot. Centrum INAH, Chiapas, Meskyk)
Monolit ma 1,38 metra długości, 87 centymetrów wysokości i 52 centymetry grubości. Przedstawia ogromnego jaguara z wyciągniętymi łapami. Ponieważ kamień jest rzeźbiony tylko z jednej strony, zatem – zdaniem archeologów – jest możliwe, że znajdował się jeszcze w procesie obróbki. Monolit został przewieziony na teren stanowiska archeologicznego Izapa i ustawiony w Grupie F. Uczeni przypuszczają, że rzeźba z jaguarem (zarejestrowana jako Monument 91) mogła oryginalnie znajdować się w górnej części Budowli 53, skąd spadła lub została przeniesiona.

Do dnia dzisiejszego w Izapa odnaleziono 284 zabytki. Izapa była miastem późnego okresu preklasycznego i przeżywała okres największego rozkwitu w latach 300 – 50 p.n.e. Wtedy to powstało najwięcej budowli, wzniesionych wokół placów. Przypuszczalnie z tego okresu pochodzi też większość rzeźbionych zabytków, w tym stel, ołtarzy i tronów.

Stela 50 z Izapa przedstawia jednego z bogów świata podziemnego
         (Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)
Pomimo iż na zabytkach z Izapa nie pojawiały się inskrypcje, to jednak ośrodek ten stworzył swój własny, bardzo charakterystyczny styl sztuki, określany dziś jako „styl Izapa” i wyróżniający się bogatą ikonografią. To właśnie w Izapa rozpoczął się „kult steli i ołtarza”. Tamtejsi mieszkańcy uznali stele za jeden z najlepszych sposobów przedstawiania zarówno władców podczas odprawiania rytuałów, jak i scen mitologicznych, nawiązujących także do epizodów opisanych później w świętej księdze Majów Popol Vuh. Prawdopodobnie od nich Majowie przejęli zwyczaj stawiania stel z towarzyszącymi im ołtarzami, a także wiele motywów ikonograficznych. Artyści z Izapa szczególnie upodobali sobie wizerunki Głównego Bóstwa Ptasiego, które pojawiło się już w sztuce Olmeków, w latach 900 – 400 p.n.e., a we wczesnym okresie klasycznym było uznawane przez Majów za alter ego boga Itzamnaaj.

Zoomorficzny Ołtarz 2 i Stela 1 z Izapa, na której można dostrzec postać
boga deszczu Chahk, stojącego w strumieniu wody i łowiącego ryby.
(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)
Izapa musiała być ważnym centrum politycznym w rejonie Soconusco, znanym – między innymi – z uprawy kakaowca. Poza tym leżała na pograniczu ziem zamieszkiwanych od wschodu przez ludność posługującą się językiem majańskim, a od zachodu – przez ludność z grupy językowej mixe-zoque. Takie usytuowanie mogło więc sprzyjać nie tylko kontaktom handlowym, ale i kulturowym.

Stela 21 z Izapa przedstawia osobę, która w jednej ręce trzyma nóż,
a w drugiej ściętą głowę jeńca, leżącego na ziemi.
Po lewej stronie widać dwie postacie z palankinem.
Uczeni sugerują, że może to stanowić symboliczne przeniesienie
do zaświatów duszy osoby złożonej w ofierze
(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)
W łożysku rzeki Izapa, poza monolitem przedstawiającym jaguara, znaleziono również kamienne żarna i kadź oraz ceramikę, między innymi wazy pochodzące z wczesnego okresu klasycznego (200-600 n.e.).


wtorek, 28 sierpnia 2012

Amerykańskie mity o stworzeniu świata i człowieka

Podstawę mezoamerykańskiej mitologii stanowi opis pochodzenia bogów, świata i jego mieszkańców. Niestety nasza wiedza na ten temat jest fragmentaryczna, przy czym stosunkowo najlepiej udokumentowane są mity ludów środkowomeksykańskich i majańskich. Dość często akt stworzenia rozpoczyna się w ciemności przedwiecznego oceanu. Popol Vuh, czyli święta księga majańskiego ludu Quiche zawiera poruszający opis tego wydarzenia. Otoczeni spokojnymi wodami oceanu bogowie Tepeu i Gucumatz wdają się w rozmowę, tym samym rozpoczynając akt stworzenia. Dzięki ich słowom ziemia i góry podnoszą się z wody

Według Popol Vuh ziemia jest wówczas zamieszkana przez zwierzęta, którym jednak brak głosów i rozumu, by wielbić i karmić bogów, a więc bogowie postanawiają stworzyć ludzi. Najpierw próbują ulepić ich z ziemi, ale ponieważ ludzie ci są słabi, zostają zniszczeni. Następnie bogowie radzą się wróżbitów Xpiyacoc i Xmucane (czyt. szpijakok i szmukane), którzy radzą, żeby mężczyzn zrobić z drewna, a kobiety z sitowia. Choć ta nowa rasa ludzi potrafi mówić i się mnożyć, jednak brak im zrozumienia świata i swoich twórców, więc bogowie zsyłają wielki potop i deszcz smoły, aby ich zniszczyć, a do ataku przyłączają się straszne demony, zwierzęta i ich własne sprzęty domowe. Ci ludzie, którym udaje się uciec, zmieniają się w małpy, które do dziś żyją w dżungli.

Po zniszczeniu ludzi z drewna i sitowia Tepeu i Gucumatz postanawiają stworzyć ludzi z kukurydzy. Przyniesiona z góry Paxil (czyt. paszil) przez cztery zwierzęta kukurydza zostaje zmielona i przerobiona na dziewięć napojów, z których powstają pierwsi czterej mężczyźni. Ludzie z kukurydzy wielbią i karmią bogów, ale jednocześnie są zbyt mądrzy i za dużo wiedzą - za bardzo przypominają bogów, którzy ich stworzyli. Dlatego bogowie zaćmiewają ich wzrok i ograniczają ich pole widzenia do tego, co jest bezpośrednio wokół nich. Po stworzeniu pierwszych czterech ludzi i ich żon następuje pierwszy świt, a niektóre zwierzęta i niektórzy bogowie obracają się w kamień.

W księdze Popol Vuh, opis zniszczenia ludzi z drewna i opis stworzenia ludzi z kukurydzy są rozdzielone przez długi i niezwykle ważny opis poczynań dwóch par bliźniaków. Starsza para - Hun Hunahpu i Vucub Hunahpu - zostaje wezwana do świata podziemnego Xibalba (czyt. szibalba) i grę w piłkę z panami Xibalby, którzy pokonują i składają bliźniaków w ofierze, a głowę Hun Hunahpu wieszają na drzewie. W cudowny sposób głowa Hun Hunahpu zapładnia pannę Xquic (czyt. szkik), która ucieka z podziemi na powierzchnię ziemi. Tutaj rodzi się druga para bliźniaków - synowie Hun Hunahpu. Znani jako Bohaterscy Bliźniakowie - Hunahpu i Xbalanque (czyt. szbalanke) zabijają potwory i są zapalonymi graczami w piłkę. Kiedy zostają wezwani do świata podziemnego na mecz, pokonują władców Xibalby i odzyskują szczątki ojca i wuja. 

Waza majańska przedstawiająca scenę z Popol Vuh, kiedy głowa boga kukurydzy Hun Hunahpu została zawieszona na magicznym drzewie przez Panów Świata Podziemnego (Museum Popol Vuh w mieście Gwatemala)

niedziela, 26 sierpnia 2012

Miasta Majów: Comalcalco (stan Tabasco, Meksyk)

Comalcalco jest najbardziej na zachód wysuniętym miastem Majów. Obecna nazwa została odnotowana w XVI wieku w dokumentach Generalnego Archiwum Indii. Przypuszczalnie nadali ją Indianie Chontale, zajmujący się głównie wymianą handlową i dostarczający produkty – między innymi ziarna kakaowca, z którego uprawy słyną te ziemie – aż do centralnego Meksyku. Być może te właśnie kontakty zadecydowały o nazwie miasta, gdyż wywodzi się ona z języka náhuatl i oznacza „miejsce domów z glinianych płytek” (słowo comalli określa glinianą płytkę). Comalcalco wyróżnia się bowiem tym, że jest jedynym majańskim miastem, którego budowle wzniesiono właśnie z cegieł. W okresie klasycznym ośrodek ten był znany jako Joy Chan. Miasto powstało na naturalnym wzniesieniu, w pobliżu rzeki Seco. Takie położenie zapewniało dobrą komunikację zarówno z wyżynnymi ziemiami Majów na południu, jak i z wybrzeżem Zatoki Meksykańskiej.

Widok Comalcalco
Na teren ruin dotarł w 1880 roku Desiré Charnay i zwrócił uwagę na nietypowe dla Majów użycie cegieł. W 1925 roku Franz Blom i Oliver Le Farge sporządzili plan miasta i ponumerowali poszczególne budowle. Prace wykopaliskowe zakrojone na szerszą skalę podjęto w 1956 roku. Odnaleziono wówczas wiele pięknie zdobionych cegieł.

Jedna z rzeźbionych cegiełek
(Muzeum na terenie stanowiska archeologicznego Comalcalco)
Początki Comalcalco sięgają okresu preklasycznego, ale prawdziwy rozkwit miasto przeżywało dopiero w okresie klasycznym i na początku postklasycznego. Zamieszkane było od 200 do 1300 roku. Początki użycia cegieł do budowy datuje się na rok 500. W szczytowym okresie swego rozkwitu miasto zajmowało obszar około siedmiu kilometrów kwadratowych i miało niemal 400 najróżniejszych rozmiarów budowli o charakterze religijnym, rezydencjalnym i administracyjnym, przypominających stylem Palenque. Najważniejsze kompleksy architektoniczne tworzyły Plac Północny, Wielki Akropol i Akropol Wschodni.

Świątynia I
Wokół Placu Północnego wznoszą się platformy i piramidy. Największą budowlą jest tu Świątynia I o wysokości 25 metrów, zamykająca plac od strony zachodniej. Z dekoracji zdobiącej niegdyś świątynię zachowały się fragmenty modelowane w stiuku, między innymi żaba i pozostałości (jedynie torsy i nogi) trzech siedzących postaci oraz wizerunek osoby spoczywającej na ławie bądź tronie. Na szczyt świątyni wiodą szerokie schody, z wyrzeźbioną w górnej części wielką czaszką.

Żaba modelowana w stiuku zdobiąca Świątynię I
Pozostałości sceny przedstawiającej postacie
Wizerunek osoby spoczywającej na ławie
Po północnej i południowej stronie placu wzniesiono podstawy piramidalne ze stopniami i pozostałościami dawnych świątyń (oznaczonych przez archeologów jako II, III, IIIa). W budowlach tych znaleziono wiele urn grobowych, w których osoby grzebano w pozycji siedzącej. Składano tu bogate dary: wazy, korale, ozdoby i figurki z jadeitu, kły rekinów, jaguarów i krokodyli, skorupy żółwi, krzemienne noże, kolce płaszczki i ostrza z obsydianu.

Świątynia II
Drugim znaczącym zespołem budowli w Comalcalco jest Wielki Akropol, wznoszący się na wysokości około 40 metrów i obejmujący pomieszczenia pałacowe i świątynie.

Świątynie VI i VII na Wielkim Akropolu
Na pierwszym poziomie zachowały się Świątynia VI, z wyrzeźbioną na fasadzie maską boga Itzamnaaj, oraz Świątynia VII z podstawą, na której przedstawiono siedzące postacie.

Maska boga Itzamnaaj na Świątyni VI
Wizerunek siedzącej postaci na Świątyni VII
Budowle Wielkiego Akropolu kryły w swych wnętrzach krypty grobowe. Jedna z takich krypt znajduje się w Świątyni IX  i znana jest jako Grób Dziewięciu Panów Nocy. Na ścianach wschodniej, północnej i południowej krypty możemy rzeczywiście dostrzec dziewięć postaci, które niegdyś błędnie uznano za bóstwa nocy. Dziś wiemy, że jest to grób władcy, którego przedstawiono w otoczeniu kapłanów i skrybów.

Krypta grobowa w Świątyni IX
Postacie wyrzeźbione na ścianach krypty grobowej
Na szczycie Akropolu wznosi się budowla zwana Popol Naah, z ławą ozdobioną symbolami maty królewskiej pop i z zachowanymi fragmentami modelowanej w stiuku sceny, przedstawiającej trzy siedzące postacie i ptaka zopilote (sępa).

Budowle na szczycie Akropolu
Wizerunek ptaka zopilote
Tuż obok mamy Pałac, długości 80 metrów i szerokości ponad ośmiu metrów, z portykiem skierowanym na zachód. Z wielu budowli należących niegdyś do zespołu pałacowego zachowały się jedynie mury i resztki sklepień łukowych.

 
Budowle pałacowe
We wnętrzu widoczne są pozostałości łaźni i nisze, w których umieszczano prawdopodobnie figurki bogów lub przedmioty kultu.  W Comalcalco zachowała się też sieć wodociągowa, wykonana z glinianych rur, która biegła pod dziedzińcami. Dokoła centrum rozpościerały się kompleksy mieszkalne wzniesione z materiałów nietrwałych.

Nisze wykonane w murach budowli pałacowej
Podczas prac wykopaliskowych, prowadzonych przez Centrum INAH w Tabasco, meksykańscy archeolodzy, Ricardo Armijo Torres i Miriam Judith Gallegos, natrafili na szczególną urnę grobową (oznaczoną numerem 26), umieszczoną pomiędzy Budowlami II i IIA. Zawierała ona szkielet mężczyzny, znaczną ilość zębów rekina oraz ozdób z jadeitu, pirytu i serpentynu, ale przede wszystkim zawieszki z muszli i kolce płaszczki, z których niektóre zachowały wyryte inskrypcje glificzne. Analizę epigraficzną tekstów przeprowadził Marc Uwe Zender i wówczas okazało się, że opisują one wydarzenia z lat 765 – 777, związane z życiem miejscowego kapłana Aj Pakal Tahn, z czasów króla K’inich K’an Tok Mo’, jednego z ośmiu znanych władców Comalcalco.

W Comalcalco znaleziono też wiele pozostałości dawnych dekoracji (między innymi rzeźbione głowy) oraz gliniane figurki, z których część służyła jako instrumenty muzyczne.

Jedna z rzeźbionych głów z Comalcalco
(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Zobacz też kilkanaście cegiełek z Comalcalco w: Fotogaleria: Cegiełki z Comalcalco.

piątek, 24 sierpnia 2012

Na Jukatanie odkryto kakao sprzed 2500 lat

Oryginalny artykuł:   Descubren cacao de hace 2,500 años en Yucatán

Meksykańscy badacze z Narodowego Instytutu Antropologii i Historii (INAH) powiadomili o odkryciu pozostałości ziaren kakaowca na naczyniu ceramicznym pochodzącym z Jukatanu. Na pozór może się wydawać, że w informacji tej nie ma nic szczególnego. Wiadomo, że kakao było spożywane przez mieszkańców Mezoameryki od bardzo dawna i cenione już przez Olmeków. Z kolei o tym, że wazy Majów służyły do podawania kakao, przekonano się z całkowitą pewnością w 1984 roku. Wówczas to w Grobowcu nr 19 na stanowisku archeologicznym w Río Azul, w Gwatemali, archeolodzy znaleźli dobrze zachowaną wazę, na której dnie przetrwały resztki jakiejś zaschniętej substancji. Jej próbki przesłali do laboratorium w Fabryce Czekolady Hershey w Stanach Zjednoczonych. Po dokładnym przebadaniu okazało się, że faktycznie są to pozostałości kakao otrzymanego z drzewa gatunku Theobroma cacao, uprawianego w tropikalnym klimacie Ameryki Środkowej.

Słynna waza z Grobowca nr 19 w Río Azul, Gwatemala
(Narodowe Muzeum Archeologii i Etnologii w mieście Gwatemala)
Co prawda w Mezoameryce znaleziono dowody spożywania kakao już ok. 1500 r. p.n.e., ale nie pochodziły one z Jukatanu. Poza tym po raz pierwszy uczeni odkryli resztki ziaren kakao na talerzu, a nie wewnątrz waz.

Glif kakaw na jednej z majańskich waz znalezionych w Gwatemali
(Narodowe Muzeum Archeologii i Etnologii w mieście Gwatemala)
Meksykański archeolog, Tomás Gallareta Negrón poinformował, że fragmenty talerza z drobinkami kakao sprzed 2500 lat znaleziono w miejscowości Paso del Macho, leżącej w niewielkiej odległości od innych majańskich miast w rejonie Puuc, jak Sayil, Labna czy Xlapak. Odkrycie jest o tyle ważne, że dowodzi spożywania kakao na Jukatanie już w latach 600 – 500 p.n.e. Wszystko też wskazuje na to, że Majowie mogli nie tylko przygotowywać napoje z kakao, ale również stosować je jako przyprawę do sosów, przypominających być może słynny meksykański sos czekoladowy, znany jako mole poblano.

Kawałki ceramiki zostały przebadane, pod kierownictwem prof. George’a Brey, w laboratorium Centrum W. M. Keck w Millsaps College, w Stanach Zjednoczonych. Amerykański chemik, Timothy J. Ward wyjaśnił, że znaleziono na nich wyraźne ślady kakao z gatunku Theobroma cacao.

Być może na podobnych talerzach podawano potrawy z sosem czekoladowym
(Narodowego Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)
Odkrycie jest też ważne z innych powodów. Skoro kakao było spożywane jedynie przez najwyższe elity, zatem mamy dowód na złożoną organizację społeczną w majańskich ośrodkach na Jukatanie już w okresie preklasycznym. Prace wykopaliskowe, prowadzone w ostatnim dziesięcioleciu w rejonie Puuc na Jukatanie, zmieniły wcześniejszy pogląd na rozwój i historię tych ziem. Obecnie wiadomo już, że miasta w północnej części Półwyspu Jukatan rozwijały się znacznie wcześniej, niż niegdyś sądzono. Wiele ośrodków zostało założonych przypuszczalnie już w latach 1200 – 400 p.n.e., a zatem w tym samym okresie, co w innych rejonach ziem Majów.


czwartek, 23 sierpnia 2012

Inkaska mumia z gruźlicą

Oryginalny artykuł: Inca Mummy: 'Maiden' Had Lung Infection When Sacrificed. Huffington Post 26.07.2012
Galeria zdjęć: Inca Child Mummies. Live Science 25.07.2012

Mumia 15-letniej inkaskiej dziewczynki, złożonej w ofierze 500 lat temu, ujawnia swoje sekrety: w chwili śmierci nastolatka cierpiała na bakteryjną infekcję płuc.

Badacze przeanalizowali proteiny tkankowe tej oraz drugiej mumii należącej do dziecka, które zginęło w tym samym czasie, ponieważ próbki białek są mniej podatne na zanieczyszczenie niż próbki DNA. Według Angelique Corthals, antropolog śledczej z City University of New York, proteiny pokazują, co organizm produkował w chwili pobrania próbki lub w chwili śmierci. W szczególności białka pokazują, czy system odpornościowy został aktywowany do zwalczania jakiejś choroby.

Tkanina inkaska, w jaką mogła być owinięta mumia (Muzeum Ameryki w Madrycie)


wtorek, 21 sierpnia 2012

Zmiany klimatyczne zapoczątkowały mumifikację zwłok

Oryginalny artykuł: Climate change shaped ancient burial rituals. Archeo News 15.08.2012
Galeria zdjęć: Death-Cult Mummies Inspired by Desert Conditions? National Geographic 13.08.2012

Okres stosunkowo wilgotnego klimatu mógł być przyczyną zmian kulturowych w społeczeństwach myśliwych-zbieraczy na pustyni Atakama przed 7 tysiącami lat, w tym najwcześniejszych znanych przykładów rytualnej mumifikacji.

Grupy myśliwych-zbieraczy żyły wzdłuż wybrzeża dzisiejszego północnego Chile od 1100 p.n.e. do 500 p.n.e., ale Chinchorro zaczęli mumifikować swoich zmarłych dopiero około 5000 p.n.e. Wczesno-archaiczny pochówek, datowany na 9000-8000 p.n.e., wykorzystujący symbole pogrzebowe podobne do późniejszych mumii, świadczy o tym, że mumifikacja była lokalnym wynalazkiem i nie została zapożyczona z zewnątrz. Badacze sądzą także, że innowacje kulturowe, w tym zwyczaj mumifikowania zwłok, zostały zapoczątkowane przez zmiany klimatyczne.

Mumia z kultury Paracas, preinkaskiej kultury w Peru, 800 p.n.e.-100 n.e. (Muzeum Ameryki w Madrycie)


niedziela, 19 sierpnia 2012

Miasta Majów: Kohunlich (stan Quintana Roo, Meksyk)

W stanie Quintana Roo znajduje się wspaniałe majańskie miasto z okresu klasycznego – Kohunlich, czyli Wzgórze palm kokosowych. Nazwa, stanowiąca przekształcenie angielskiego zwrotu cohoon ridge i nawiązująca do topografii terenu, została nadana miastu w początkach XX wieku przez miejscowych cieśli, pracujących w pobliskim Clarksville. Jako pierwszy, w 1912 roku, przybył do Kohunlich archeolog amerykański, Raymond Merwin, który w latach 1909–1915 przemierzał ziemie Belize, Gwatemali i południowego Jukatanu, zbierając informacje o zachowanych tam ruinach miast Majów. W połowie lat sześćdziesiątych XX wieku meksykański archeolog, Victor Segovia, rozpoczął prace zakrojone na szerszą skalę.

Pierwsza osada powstała na tych ziemiach około 200 r. p.n.e. i wówczas to pojawiły się niewielkie kamienne platformy. W latach 600-900 Kohunlich było już wielkim centrum i nadal się rozrastało.

Kohunlich
Kohunlich wydaje się bardzo interesujące, gdyż podczas wykopalisk archeologicznych okazało się, że większość budynków to pomieszczenia mieszkalne. W żadnym innym majańskim mieście nie natrafiono na taką liczbę budowli rezydencjalnych i to o tak wielkich rozmiarach. Różnorodność znalezisk pozwoliła poznać życie codzienne i ceremonialne Majów. Miasto wykształciło swój własny styl architektoniczny, chociaż wykazuje wpływy z Petén z Gwatemali i Río Bec ze stanu Campeche. Kohunlich obejmuje kilka kompleksów architektonicznych o charakterze ceremonialnym i rezydencjalnym. Najstarszą część miasta stanowi plac Yaxná, otoczony budowlami zamieszkanymi już w późnym okresie preklasycznym. Były to wysokie platformy z dobrze obrobionych kamieni, służące za podstawy konstrukcji wykonanych z materiałów nietrwałych.

Po stronie północno-zachodniej rozpościera się zespół rezydencjalny, zamieszkiwany w latach 600–1200, przypuszczalnie przez artystów i rzemieślników, zajmujących się wyrobem przedmiotów z muszli. W pobliżu wznosi się pałac U Yotoch Ahaw, wielokrotnie modyfikowany w okresie klasycznym.

Pałac U Yotoch Ahaw
Najpotężniejszą budowlą jest Akropol. Na górnej platformie mieści się kompleks rezydencjalny. Po stronach wschodniej i północnej wzniesiono symulowane schody, typowe dla stylu Río Bec. Wewnętrzne pomieszczenia miały sklepienia łukowe.

Akropol
Rozległy Plac Stel stanowił zapewne miejsce najważniejszych wydarzeń z historii miasta. Po wschodniej stronie placu wznosi się Budowla Stel, o charakterze pałacu, w której ostatnich zmian konstrukcyjnych dokonano około 600 roku. U jej podnóża ustawiono trzy gładkie stele.

Budowla  Stel
We wczesnym okresie klasycznym zwieńczenie dachu ozdobione było trzema kamiennymi blokami, na których przedstawiono sześć wyrzeźbionych w stiuku postaci. Trzy z nich były skierowane w stronę placu, a trzy w kierunku Świątyni Masek. Dostojnicy siedzieli na maszkaronach symbolizujących świętą górę witz, a w ramionach trzymali laski ceremonialne w formie dwugłowego węża, z którego paszczy wyłaniały się głowy bóstw. Ze względu na zniszczenie rzeźb trudno określić, czy były to postacie sześciu kolejnych władców Kohunlich czy też tylko jednej osoby. Prawdopodobnie Budowla Stel i Świątynia Masek stanowiły we wczesnym okresie klasycznym jeden kompleks. Świątynia Masek jest jedną z najstarszych budowli miasta i została wzniesiona około 500 roku.
 
Świątynia Masek
Świątynia Masek ma 34 metry wysokości. Musiała odgrywać ważną rolę w życiu religijnym Majów i stanowić pewnego rodzaju mauzoleum, gdyż w jej wnętrzu znaleziono aż cztery grobowce. Fasadę świątyni zdobiło niegdyś osiem wielkich stiukowych maszkaronów umieszczonych po obu stronach głównych schodów. Dzisiaj możemy podziwiać tylko pięć masek przedstawiających boga słońca – K’inich Ajaw lub miejscowych władców z atrybutami tegoż boga. Większość wizerunków ma oblicza antropomorficzne ze znakiem słońca k’in. Maski mają wysokość od ponad metra do prawie trzech metrów, a szerokość od dwóch do ponad trzech metrów. Wyraźnie widoczne są jeszcze ślady czerwonego barwnika, którym je pokryto. Maszkarony skierowane są na zachód, aby słońce oświetlało je swymi promieniami zanim schyli się za horyzontem.

 
 
Maszkarony zdobiące Świątynię Masek w Kohunlich
Z późniejszego okresu pochodzi Plac Merwina otoczony budowlami typowymi dla stylu Río Bec oraz boiskiem do gry w piłkę.

Ścieżką w cieniu palm kokosowych dochodzi się do wielkiego kompleksu budowli, znanego jako 27 stopni. Wykorzystano tutaj naturalne wzniesienie terenu, które posłużyło jako podstawa dla licznych rezydencji, zamieszkiwanych w latach 600–1200 zapewne przez elity miasta.

Kompleks budowli znany jako "27 stopni"
Uczeni sądzą, że tak wielki kompleks mógł nawet funkcjonować jako swoista dzielnica, a zamieszkiwać go mogły albo rodziny mające wspólnego przodka, albo też wykonujące podobne zajęcia. W Kohunlich pomieszczenia miały sklepienia kamienne, a podłogi i zewnętrzne ściany pokrywano stiukiem. Z czasem wznoszono też pomieszczenia mieszkalne na platformach, dochodzących wysokością do trzech metrów, z prowadzącymi na górę schodami. W mieście zachowało się sześć wielorodzinnych kompleksów utworzonych przez wiele indywidualnych domów, stawianych jeden obok drugiego.

 
Budowle mieszkalne w kompleksie "27 stopni"
Z okresu największego rozkwitu miasta pochodzi też Kompleks Pixa’an, obejmujący pałac i liczne skromniejsze domy zgrupowane wokół dziedzińców i rozbudowywane w miarę upływu lat.

Kompleks Pixa'an
Kohunlich przetrwało do 1200 roku, chociaż w ostatnim okresie nie wznoszono już nowych budowli, a niektóre świątynie legły w gruzach. Miasto dwukrotnie przeżywało gwałtowne wyludnienia, po raz pierwszy w połowie okresu klasycznego, a potem po roku 1000.

piątek, 17 sierpnia 2012

Miasta Majów: Izamal (stan Jukatan, Meksyk)

Ruiny dawnego majańskiego ośrodka Izamal położone są na terenie kolonialnego miasteczka o tej samej nazwie, tworząc harmonijne połączenie dwóch odległych w czasie światów. Izamal, zamieszkiwane przez Majów od późnego okresu  preklasycznego aż do konkwisty hiszpańskiej, zajmowało niegdyś obszar około dziesięciu kilometrów kwadratowych. Jeszcze w połowie XVI wieku, jak podaje Diego de Landa, znajdowało się w Izamal około dwunastu najróżniejszych piramid, z których największa wyróżniała się pięknem i wysokością.

Panorama miasteczka Izamal
Niestety Hiszpanie właśnie tutaj postanowili wybudować swe miasto, co doprowadziło do zniszczenia majańskich świątyń i pałaców. Tam, gdzie przed wieloma laty wznosiła się wspaniała rezydencja, zamieszkiwana przez kapłanów i nazywana Ppapp Hol Chac, powstał kościół parafialny i klasztor św. Franciszka, do budowy których wykorzystano kamienie pochodzące z majańskich budowli.

Klasztor św. Franciszka
W 1840 roku dotarli do Izamal John Lloyd Stephens i Fryderyk Catherwood. Dzięki ich relacji i rysunkom wiemy na przykład, że budowlę zwaną Kabul zdobił niegdyś wielki wizerunek boga Itzamnaaj, od którego imienia wzięła się nazwa miasta. Dzisiaj wszelki ślad po owej płaskorzeźbie bezpowrotnie zaginął. W 1886 roku francuski podróżnik Desiré Charnay odwiedził Izamal i jeszcze mógł podziwiać wiele budowli.

Wizerunek boga Itzamnaaj na budowli Kabul
(litografia F. Catherwooda)
Izamal było jednym z największych sanktuariów Ameryki prekolumbijskiej, gdyż poświęcono je bogu Itzamnaaj – stwórcy nieba i ziemi, bogu dobremu i przychylnemu ludziom, wielkiemu mędrcowi. Tradycja podaje, że to właśnie on dokonał podziału ziem, nadał nazwy miastom i ustalił prawa. Potrafił też ponoć przepowiadać przyszłość i leczyć chorych. Do tego świętego miejsca ściągali pielgrzymi z odległych stron. Diego de Landa wspomina, że do Izamal prowadziły drogi z Gwatemali, Chiapas i Tabasco. Inny zakonnik hiszpański, Bernardino de Lizana, również podawał, że z Izamal rozchodziły się cztery drogi skierowane na cztery strony świata.

Piramida K'inich K'ahk' Mo'
W samym sercu miasta wzniesiono ogromną piramidę K’inich K’ahk’ Mo’, o podstawie 200 x 200 metrów, najpotężniejszą budowlę w północnej części Jukatanu. 

Świątynia na szczycie piramidy K'inich K'ahk' Mo'
Dzisiaj piramida ta wraz z zachowaną świątynią Itza-mat-ut, wtopione w krajobraz jukatańskiego miasta, są jedynymi świadectwami istnienia tego znaczącego niegdyś ośrodka religijnego Majów.


środa, 15 sierpnia 2012

Kofeinowy drink na wymioty

Oryginalny artykuł: Charles Choi. Caffeinated 'Vomit Drink' Nauseated North America's First City. Live Science 6.08.2012

Czarny kofeinowy napój był znany w Ameryce wcześniej niż dotychczas sądzono: nie kawa, nie cola, ale napój parzony z liści ostrokrzewu. Po zbadaniu artefaktów ze stanowiska Cahokia - "pierwszego miasta Ameryki Północnej" – badacze doszli do wniosku, że starożytni pili ten napój przed rytualnym wymiotowaniem będącym elementem ceremonii oczyszczających.

Kopiec Mnichów w Cahokia. Wysokość 30 m, współczesne betonowe schody wzniesione na miejscu oryginalnych drewnianych (fot. Wikimedia Commons)