Amerykańskie mity o stworzeniu świata i człowieka

Podstawę mezoamerykańskiej mitologii stanowi opis pochodzenia bogów, świata i jego mieszkańców. Niestety nasza wiedza na ten temat jest fragmentaryczna, przy czym stosunkowo najlepiej udokumentowane są mity ludów środkowomeksykańskich i majańskich. Dość często akt stworzenia rozpoczyna się w ciemności przedwiecznego oceanu. Popol Vuh, czyli święta księga majańskiego ludu Quiche zawiera poruszający opis tego wydarzenia. Otoczeni spokojnymi wodami oceanu bogowie Tepeu i Gucumatz wdają się w rozmowę, tym samym rozpoczynając akt stworzenia. Dzięki ich słowom ziemia i góry podnoszą się z wody. 

Według Popol Vuh ziemia jest wówczas zamieszkana przez zwierzęta, którym jednak brak głosów i rozumu, by wielbić i karmić bogów, a więc bogowie postanawiają stworzyć ludzi. Najpierw próbują ulepić ich z ziemi, ale ponieważ ludzie ci są słabi, zostają zniszczeni. Następnie bogowie radzą się wróżbitów Xpiyacoc i Xmucane (czyt. szpijakok i szmukane), którzy radzą, żeby mężczyzn zrobić z drewna, a kobiety z sitowia. Choć ta nowa rasa ludzi potrafi mówić i się mnożyć, jednak brak im zrozumienia świata i swoich twórców, więc bogowie zsyłają wielki potop i deszcz smoły, aby ich zniszczyć, a do ataku przyłączają się straszne demony, zwierzęta i ich własne sprzęty domowe. Ci ludzie, którym udaje się uciec, zmieniają się w małpy, które do dziś żyją w dżungli.

Po zniszczeniu ludzi z drewna i sitowia Tepeu i Gucumatz postanawiają stworzyć ludzi z kukurydzy. Przyniesiona z góry Paxil (czyt. paszil) przez cztery zwierzęta kukurydza zostaje zmielona i przerobiona na dziewięć napojów, z których powstają pierwsi czterej mężczyźni. Ludzie z kukurydzy wielbią i karmią bogów, ale jednocześnie są zbyt mądrzy i za dużo wiedzą - za bardzo przypominają bogów, którzy ich stworzyli. Dlatego bogowie zaćmiewają ich wzrok i ograniczają ich pole widzenia do tego, co jest bezpośrednio wokół nich. Po stworzeniu pierwszych czterech ludzi i ich żon następuje pierwszy świt, a niektóre zwierzęta i niektórzy bogowie obracają się w kamień.

W księdze Popol Vuh, opis zniszczenia ludzi z drewna i opis stworzenia ludzi z kukurydzy są rozdzielone przez długi i niezwykle ważny opis poczynań dwóch par bliźniaków. Starsza para - Hun Hunahpu i Vucub Hunahpu - zostaje wezwana do świata podziemnego Xibalba (czyt. szibalba) i grę w piłkę z panami Xibalby, którzy pokonują i składają bliźniaków w ofierze, a głowę Hun Hunahpu wieszają na drzewie. W cudowny sposób głowa Hun Hunahpu zapładnia pannę Xquic (czyt. szkik), która ucieka z podziemi na powierzchnię ziemi. Tutaj rodzi się druga para bliźniaków - synowie Hun Hunahpu. Znani jako Bohaterscy Bliźniakowie - Hunahpu i Xbalanque (czyt. szbalanke) zabijają potwory i są zapalonymi graczami w piłkę. Kiedy zostają wezwani do świata podziemnego na mecz, pokonują władców Xibalby i odzyskują szczątki ojca i wuja. 

Waza majańska przedstawiająca scenę z Popol Vuh, kiedy głowa boga kukurydzy Hun Hunahpu została zawieszona na magicznym drzewie przez Panów Świata Podziemnego (Museum Popol Vuh w mieście Gwatemala)

Umieszczenie historii o Bohaterskich Bliźniakach przed stworzeniem ludzi z kukurydzy nie jest przypadkowe. Liczne klasyczne majańskie sceny ukazujące Hun Hunahpu i jego synów Hunahpu i Xbalanque pokazują, że Hun Hunahpu jest faktycznie bogiem kukurydzy. Tak więc wyprawa Hunahpu i Xbalanque na ratunek ojcu oznacza także poszukiwania kukurydzy - materiału, z którego powstanie ludzkość. W wielu późnoklasycznych, majańskich przedstawieniach Hun Hunahpu jest pokazany z synami, jak wyrasta z ziemi niczym kukurydza. Klasyczny mit o Hun Hunahpu, przodku ludzi, wyrastającym z ziemi stanowi wersję historii stworzenia popularnej w Mezoameryce i na południowym zachodzie Ameryki Północnej.

Majańska waza przedstawiająca odradzającego się boga kukurydzy (Muzeum Ameryki w Madrycie)

Koncepcja wielokrotnego stworzenia była popularna wśród wielu ludów majańskich, zarówno w okresie kolonialnym, jak i współcześnie. Według XVI-wiecznego przekazu ludu Cakchiquel, sąsiadów Quiche, ludzie zostali najpierw stworzeni z ziemi i mułu. Po ich zniszczeniu aktualna rasa ludzi została stworzona ze zmielonej kukurydzy zmieszanej z krwią tapira i węża. Mit o powodzi był również znany Majom jukateckim w czasach kolonialnych, ponieważ Księgi Chilam Balam wspominają o rasie ludzi zniszczonej przez powódź. Opisują one również wzniesienie po powodzi "drzew świata" - kosmicznych drzew na czterech krańcach świata. Chociaż kolonialne źródła jukateckie dostarczają tylko szczątkowych informacji na temat wcześniejszych aktów stworzenia, jednak istnieją współczesne opisy trzech różnych światów i ras ludzi poprzedzających aktualną.

Bardzo popularny w Środkowym Meksyku mit o wielokrotnym akcie stworzenia osiągnął swoje apogeum w kosmogonicznym micie o "Pięciu Słońcach". Chociaż istnieją różne wersje, podstawowy wzorzec jest podobny do księgi Popol Vuh ludu Quiche. Przez pierwsze akty stworzenia para stwórców przygotowała drogę dla pierwszych czterech słońc, czyli światów, poprzedzających aktualny. Nazwane zostały od daty dnia, w którym się skończyły i zazwyczaj pojawiają się w następującej kolejności: Nahui Ocelotl - 4 Jaguar, Nahui Ehecatl - 4 Wiatr, Nahui QuiahuitI - 4 Deszcz i Nahui Atl - 4 Woda. Każdemu słońcu przewodniczy bóstwo i zamieszkane jest przez rasę ludzi, która albo zostaje zniszczona, albo zmieniona w jakieś stworzenie. Bogiem pierwszego słońca - 4 Jaguar jest Tezcatlipoca, a jego mieszkańcami giganci, którzy zostają pożarci przez jaguary. Bogiem drugiego słońca - 4 Wiatr jest Ehecatl i zostaje on zniszczony przez wiatr, a jego mieszkańcy zamienieni w małpy. Bóg deszczu i burzy Tlaloc jest bóstwem świata 4 Deszcz, który zostaje pochłonięty przez ognisty deszcz - być może jest to aluzja do erupcji wulkanicznej - a jego mieszkańcy zmieniają się w motyle, psy i indyki. Bogini wody Chalchiuhtlicue przewodniczy czwartemu słońcu - 4 Woda, które kończy się powodzią, a jego mieszkańcy zmieniają się w ryby.

Fragment azteckiego Kamienia Słońca (znanego też jako Kalendarz Aztecki) przestawiający ery kosmogoniczne (Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Po powodzi kończącej czwarte słońce Tezcatlipoca i Quetzalcoatl podnoszą niebiosa zmieniając się w dwa wielkie drzewa. W kilku opisach ci dwaj bogowie tworzą ziemię zabijając ogromnego potwora ziemskiego, przedstawianego albo jako kajman, albo jako ziemskie bóstwo Tlaltecuhtli. 

Aztecka bogini ziemi Tlaltecuhtli (Muzeum Templo Mayor w mieście Meksyk)

Chociaż ziemia została stworzona, nie zamieszkują jej żadni ludzie. W czasie podróży przypominającej Popol Vuh i klasyczną majańską mitologię Quetzalcoatl i Xolotl schodzą do świata podziemnego, żeby odzyskać szczątki ludzi zniszczonych w powodzi. Aby odzyskać cenne kości, oszukują sprytnego boga śmierci - Mictlantecuhli. Kości następnie zostają zabrane do mitycznego miejsca Tamoanchan, gdzie bogowie mielą je jak kukurydzę, a następnie dodając swoją krew tworzą aktualną rasę ludzi.

Po stworzeniu ludzi bogowie zbierają się w ciemności w Teotihuacan i decydują, że aby stworzyć piąte słońce - Nahui Ollin, czyli 4 Ruch, jeden z bogów musi rzucić się na wielki stos. Dwóch się zgłasza: pyszny Tecuciztecatl i korny Nanahuatzin. Tecuciztecatl boi się płomieni, ale Nanahuatzin odważnie rzuca się na stos i zmienia się w Słońce, a Tecuciztecatl staje się Księżycem. Następnie bogowie składają siebie samych w ofierze w Teotihuacan, a z ich szczątków powstają "święte zawiniątka", czyl tlaquimilolli. 

Inny motyw popularny w Środkowym Meksyku to wyłonienie się ludzi z ziemi. Zasadniczo, przypomina to wydobycie kości ze świata podziemnego, chociaż w tym przypadku to prawdziwi, żywi ludzi wyłaniają się z ziemi. Jedna z najsławniejszych wersji tego mitu dotyczy Chicomoztoc - siedmiu jaskiń, z których wyłonili się ludzie. W opisie Historia Tolteca-Chichimeca góra zawierająca siedem jaskiń została otwarta przez uderzenie laski-pioruna. W innej wersji pierwsi ludzie wyłonili się, gdy słońce wystrzeliło strzałę w Dom Luster.

Chicomoztoc (Historia Tolteca-Chichimeca)

O mitologii Misteków wiadomo niewiele w porównaniu z Majami czy ludami Środkowego Meksyku. Jeden krótki, ale ważny opis pióra zakonnika Gregorio Garcii pochodzi z początku XVIII wieku. W czasach ciemności, w przedwiecznym oceanie para stwórców noszących to samo kalendarzowe imię 1 Jeleń stworzyła ogromną górę z kamienia, na której zbudowali sobie wspaniały pałac. Na szczycie tej góry ogromne miedziane ostrze podpiera niebiosa. Para stwórców ma dwóch synów o imionach Wiatr Dziewięciu Węży i Wiatr Dziewięciu Jaskiń. Starszy z synów potrafi zmieniać się w orła, a młodszy w skrzydlatego węża. Zakładają oni ogród pełen drzew owocowych, kwiatów i ziół. Po stworzeniu kamiennej góry, braci i ich ogrodu, stworzone zostaje niebo i ziemia, a ludzie zostają przywróceni do życia. Wzmianka o przywróceniu ludzi do życia jest echem mitów o wielokrotnym stworzeniu i zniszczeniu świata, podobnie jak w mitach majańskich i środkowomeksykańskich. Mistecka para stwórców o imionach 1 Jeleń została przedstawiona w dwóch starożytnych misteckich księgach: w Kodeksie Vindobonensis i w Zwoju Selden.

Stworzenie swiata według Misteków (Codex Vindobonensis)

Według XVI-wiecznego zakonnika Antonio de los Reyes pierwsi Mistekowie wyłonili się ze środka ziemi, a późniejsi bogowie i władcy zrodzili się z drzew w pobliżu świętego miasta Apoala. W starożytnych misteckich kodeksach ludzie wyłaniający się z ziemi są często przedstawiani jako ludzie z kamienia. Jest to prawdopodobnie nawiązanie do prehistorycznej ery, gdy - u Misteków i innych ludów mezoamerykańskich - bogowie i postaci legendarne zostały obrócone w kamień, gdy nastał pierwszy świt. Motyw narodzin z drzewa - nadal obecny we współczesnej misteckiej mitologii - także został zilustrowany zarówno w Kodeksie Vindobonensis jak i Selden. 

Bibliografia: 

• Miller, Mary, Karl Taube. An Illustrated Dictionary of the Gods and Symbols of Ancient Mexico and the Maya. Thames&Hudson 1993
• Tedlock, Dennis. Popol Vuh. Księga Majów o początkach życia oraz chwale bogów i władców. Tłum. Izabela Szybilska. Helion, 2007 
• Tuszyńska, Boguchwała. Mitologie Świata: Majowie. Rzeczpospolita 2007