Kultura Mayo Chinchipe-Marañón, która zrewolucjonizowała Andy i przekształciła Amazonię

Oryginalny artykuł: La civilización que revolucionó los Andes y transformó la Amazonía en Ecuador: Mayo Chinchipe-Marañón 

W pierwszej dekadzie XXI wieku przypadkowe odkrycie w dorzeczu Amazonii w południowym Ekwadorze zmieniło nasze rozumienie historii prekolumbijskiej. Podczas otwierania drogi w miejscowości Santa Ana-La Florida, w kantonie Palanda w prowincji Zamora-Chinchipe, mechanik natknął się na kamienne przedmioty, które wydawały się nie na miejscu. Te fragmenty dały początek projektowi kierowanemu przez archeologa Francisco Valdeza i francusko-ekwadorski zespół. Projekt objął ponad 400 lokalizacji w kotlinie Chinchipe. Późniejsze badania radiowęglowe potwierdziły istnienie nieznanej wcześniej kultury, która rozkwitła między 5500 a 1700 lat temu. Społeczność ta rozwijała się w tym samym czasie co kultury Valdivia, Machalilla i Chorrera na wybrzeżu Ekwadoru, ale znajdowała się w sercu wschodniej dżungli, miejscu wcześniej uważanym za niegościnne dla rozwoju złożonych cywilizacji. Daleko im było do rozproszonych nomadów, mieszkańcy budowali zaplanowane wioski, sztuczne kopce i świątynie, przekształcając swoje otoczenie i wykazując się niezwykłym poziomem organizacji społecznej. 

Obszary zamieszkiwane przez kulturę Mayo Chinchipe-Marañón (fot. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Ekwadoru)

Kultura Mayo Chinchipe-Marañón zamieszkiwała obszar od źródeł rzeki Chinchipe w ekwadorskiej prowincji Zamora-Chinchipe do ujścia rzeki Marañón w północnym Peru, obejmując teren o powierzchni około 9700 kilometrów kwadratowych. Terytorium to nazywane jest „krawędzią dżungli”, ponieważ łączy Amazonkę ze wschodnimi zboczami Andów. Jego naturalne szlaki oferowały stosunkowo niskie przełęcze przez pasmo górskie i dostęp do rzeki, co ułatwiało handel z wybrzeżem Pacyfiku. Przez dziesięciolecia las deszczowy uważano za przeszkodę dla rozwoju technologicznego i społecznego, ale odkrycia naukowe wykazały, że korytarz ten stanowi przestrzeń dla innowacji i komunikacji. Dzięki temu strategicznemu położeniu mieszkańcy dorzecza Chinchipe wymieniali się towarami i wiedzą z ludnością z różnych regionów, podważając wizerunek marginalnej i odizolowanej Amazonii. 

Pozostałości dawnych budowli kultury Mayo Chinchipe-Marañón (fot. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Ekwadoru)

Santa Ana-La Florida, najlepiej zbadana osada, odsłania monumentalną architekturę o niespodziewanej złożoności. Na wschodnim krańcu stanowiska zbudowano owalną platformę, wznoszącą się ponad trzy metry nad poziomem gruntu. Jej koncentryczne ściany stopniowo wznosiły się, tworząc dużą kamienną spiralę, zwieńczoną okrągłą świątynią. Schodkowa platforma wystawała około pięciu metrów ponad główny plac i była połączona rampami i schodami. Z tego miejsca roztaczał się widok na całą wioskę i plac, który prawdopodobnie służył do ceremonii publicznych i spotkań społeczności. Pod tą platformą znaleziono pochówki pierwotne i wtórne. W głównym grobowcu znajdowały się cenne dary, w tym ozdoby z zielonego kamienia i butle strzemieniowate, zawierające skrobię kukurydzianą i kakao. Te przedmioty grobowe wskazują na istnienie hierarchii społecznych i rozbudowanych rytuałów pogrzebowych. Układ siedzib skupionych wokół placów i świątyń sugeruje osiadły, zintegrowany tryb życia, w którym rytuał odgrywał kluczową rolę.

Stanowisko archeologiczne Santa Ana-La Florida (fot. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Ekwadoru)

Jednym z najbardziej uderzających aspektów tej kultury jest jej „architektura spiralna”. Zarówno w Santa Ana-La Florida, jak i w Montegrande, siostrzanym miejscu położonym po drugiej stronie granicy peruwiańskiej, budowano świątynie ze ścianami i schodami spiralnie biegnącymi wokół centralnego ołtarza. Taki układ mógł symbolizować ruchy kosmiczne lub duchowe wniebowstąpienie, a jednocześnie organizował przestrzeń na poziomach, które kierowały ruchem uczestników podczas ceremonii. Powtarzanie się tego wzoru w różnych miejscach sugeruje wspólną ideologię i potwierdza istnienie regularnej wymiany między społecznościami w obu krajach.

Pozostałości archeologiczne kultury Mayo Chinchipe-Marañón (fot. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Ekwadoru) 

Kultura Mayo Chinchipe-Marañón pozostawiła również wyraźne ślady zaawansowanego rolnictwa. Analizy archeobotaniczne przeprowadzone w Santa Ana-La Florida zidentyfikowały szczątki papryczek chili, pochrzynu, batatów, fasoli, manioku, kolokazji, kakao i kukurydzy w kontekście domowym i pogrzebowym. Obecność tak wielu upraw wskazuje na to, że społeczeństwo praktykowało ogrodnictwo i znało szeroką gamę roślin jadalnych. Międzynarodowy zespół pod kierownictwem archeologa Michaela Blake'a wykazał, że członkowie tej kultury używali nasion kakaowca ponad 5000 lat temu. Kakao mielono i przetwarzano na napoje spożywane podczas bankietów i rytuałów pogrzebowych.

Owoc kakaowca (fot. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Ekwadoru)

Oprócz kakao, w butlach strzemieniowatych odkrytych w grobowcach znaleziono ziarna skrobi kukurydzianej i inne bulwy, co sugeruje, że sfermentowana chicha z juki, kukurydzy i kakao była przygotowywana, aby towarzyszyć zmarłym w ich podróży do zaświatów. Analiza innych naczyń ujawniła ślady juki, pochrzynu i słodkich ziemniaków, co wskazuje, że ofiary składane z żywności zawierały różnorodne rośliny. Pozostałości materialne świadczą również o intensywnej wymianie na duże odległości. W Santa Ana-La Florida znaleziono muszle Strombus i Spondylus, pochodzące z wybrzeża Pacyfiku, które były używane jako instrumenty muzyczne i ozdoby. Odkryto również turkusy, malachity, sodality i masę perłową, które nie występują w tym regionie, ale były wykorzystywane do wykonywania biżuterii. Obecność tych egzotycznych materiałów świadczy o istnieniu sieci handlowych łączących Amazonię z wybrzeżem i Andami, a także potwierdza, że społeczności Chinchipe wymieniały się produktami i wiedzą z kulturami Valdivia i Catamayo. Z drugiej strony, lokalna ikonografia przedstawia jaguary, harpie wielkie, węże i kajmany, odzwierciedlając światopogląd związany z dżunglą i szamanizmem. Wśród przedmiotów rytualnych znajdowały się pudełka z llipta, używane do przygotowywania wapna do żucia koki; analiza chemiczna zidentyfikowała węglan wapnia i fragmenty liści. Zbieżność przedmiotów i substancji sugeruje, że  wymiana idei i substancji psychoaktywnych odbywała się przez Andy.

Pozostałości archeologiczne kultury Mayo Chinchipe-Marañón (fot. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Ekwadoru)

Wpływ kultury Mayo Chinchipe-Marañón na historię Andów jest ogromny. Elementy, które niegdyś uważano za wyłączną cechę cywilizacji andyjskich, takie jak budowanie kopców, planowanie placów, przygotowywanie fermentowanych napojów i żucie koki są obecne w Górnej Amazonii od 3500 r. p.n.e., co wymusza ponowne przemyślenie początków cywilizacji andyjskiej. Współczesne datowanie umiejscawia tę kulturę obok Valdivii w Ekwadorze i Caral w Peru, co sugeruje, że wiele ośrodków pojawiło się niemal jednocześnie w różnych regionach. Ideologia, symbole i artefakty rytualne kultury Mayo Chinchipe-Marañón zostały zintegrowane z tradycjami wyżyn i wybrzeża, co świadczy o przepływie wiedzy i technologii, które wpłynęły na późniejszy rozwój Andów.