X'baatún, dobrze zachowane miasto Majów na Jukatanie

Oryginalny artykuł: Proyecto arqueológico explora X’baatún, un sitio maya bien conservado en Tekal de Venegas, Yucatán

20 lat temu w Tekal de Venegas na Jukatanie powstał Park Oxwatz, zarządzany przez stowarzyszenie ekoturystyczne, które w 2018 roku połączyło siły z grupą archeologów, złożoną ze specjalistów z Hiszpanii i Meksyku, aby badać i pogłębiać wiedzę na temat miasta Majów X'baatún, które rozpościera się na obszarze o powierzchni 5,5 kilometrów kwadratowych. Narodowy Instytut Antropologii i Historii (INAH) przeprowadził tam sześć sezonów wykopaliskowych, którymi kierowali Juan García Targa i Carmen Varela Torrecilla. Dostarczyły  one informacji o tym miejscu, zarejestrowanym w Atlasie Archeologicznym Jukatanu w 1980 roku.

Plan X'baatun (Projekt Izamal 2005, autorzy: Jose Estrada Faisal i Miguel Covarrubias) 

Jak podaje Juan García Targa, centrum tego stanowiska archeologicznego, ograniczone jest murem obwodowym i znajduje się w pobliżu aguady, zajmując obszar około ośmiu hektarów. Kiedy rozpoczęto prace, skupiono się na danych zebranych w latach 1994–2005 w ramach Projektu Izamal, który wykazał 22 budowle na tym terenie. Nowe badanie topograficzne, z wykorzystaniem dronów do utworzenia modeli fotogrametrycznych, zwiększyło tę liczbę. Stwierdzono istnienie dużych budowli, z których największa ma boki o wymiarach 45 metrów i 17 metrów wysokości. 

Budowla 1 i aguada (fot. Xavier Sicart Chavarria)

Są to budowle pałacowe z pomieszczeniami na górze i platformami mieszkalnymi. Geiser Gerardo Martin Medina, współpracownik Centrum INAH Yucatán, zaznacza, że centrum X'baatún obejmuje od 35 do 40 budowli, ale poza murem obwodowym jest ich więcej. Archeolodzy nie określili jeszcze całkowitego rozmiaru tego miasta. Poza centrum, w promieniu około 800 metrów, znajdują się inne budowle mieszkalne. Zdołano ustalić, że Kukulá opisana w Projekcie Izamal jako osobne miasto, w rzeczywistości jest grupą architektoniczną powiązaną z X'baatún. Projekt X'baatún, opracowany sześć lat temu, oprócz rozpoznania budowli, ma na celu zrozumienie wzorca osadnictwa i chronologii. X'baatún w języku Majów oznacza „Miejsce gromadzenia wody”. 

Cenote w Kukula (fot. Xavier Sicart Chavarria)

Jak podkreślają García Targa i Geiser Martín, pomimo lokalizacji 21 kilometrów na północny wschód od Izamal, architektura tego miejsca ma inne cechy niż Izamal i bardziej przypomina wczesną architekturę Puuc, co jest widoczne w sklepieniach, kolumnach i fryzach. Z drugiej strony wykopaliska na niewielkim terenie o wymiarach 1,5 metra kwadratowego i 3 na 1,5 metra z każdej strony, a także wstępna analiza typów ceramiki, pozwoliły ustalić, że X'baatún było zamieszkiwane od późnego okresu preklasycznego (lata 300 p.n.e.-200 n.e.) aż do wczesnego okresu postklasycznego (lata 1000-1200).

Budowla 1 w X'baatun (fot. Geiser Martin Medina)

Obaj archeolodzy podkreślają dobry stan zachowania budowli znajdujących się na pasie ekologicznym, który nie został zniszczony przez hodowlę zwierząt i uprawę henequenu. Te dwa rodzaje działalności gospodarczej, w okresie od XVIII do połowy XX wieku doprowadziły do degradacji wielu obszarów. Środowisko jest respektowane przez społeczności z Tekal de Venegas i Dzoncauich. Projekt X'baatún, dzięki firmie zarządzającej Parkiem Oxwatz, prowadzi też rejestrację endemicznej flory i fauny, wśród której znajdują się gatunki drzew, takie jak tzalam (Lysiloma latisiliquum, znana też jako fałszywy tamaryndowiec lub dziki tamaryndowiec), chakáh (Bursera simaruba), pich (Enterolobium cyclocarpum, powszechnie znany jako conacaste lub guanacaste) i higuerón (figowiec, znany też jako amate, matapalo, higuera blanca), a także ptaki i zwierzęta z tamtejszych zbiorników wodnych, takie jak krokodyle, żółwie, kaczki i czaple. Zbierane są także wspomnienia osób zamieszkujących tamtejsze chaty, do dziś stojące na tych terenach i zajmowane aż do lat 60. XX wieku, kiedy to stare ranczo przestało funkcjonować.

Budowla 16 w X'baatun (fot. Juan Garcia Targa)

Juan García Targa dziękuje też Fundacji Catalunya-Amèrica oraz firmom Sunway, Petram i Vioca de Sitges, Gavà i l'Hospitalet, oraz uniwersytetom: Universidad de Cantabria w Santander i Universidad Autόnoma de Yucatán.