Nowe badania obalają mity na temat historii Wyspy Wielkanocnej

Oryginalny artykuł: Nuevas investigaciones desmienten mitos sobre la historia de la Isla de Pascua

Eksperci z Uniwersytetu w Uppsali w Szwecji twierdzą, że wprowadzenie na Wyspę Wielkanocną południowoamerykańskich upraw i rytuałów świadczy o rozszerzeniu sieci kontaktów, zmieniając tradycyjny pogląd na jej rozwój kulturowy. Pojawienie się gigantycznych posągów moai na Rapa Nui stanowiło punkt zwrotny w architekturze rytualnej Polinezji Wschodniej. Rzeźby te, które zaczęły pojawiać się na wyspie około 1350 roku, nie tylko na nowo zdefiniowały lokalny krajobraz, ale także wpłynęły na budowę megastruktur na innych wyspach, takich jak Islas de la Sociedad i Hawaje, w kolejnych stuleciach. Zjawisko to, jak wynika z najnowszych badań przeprowadzonych przez archeologów z Uniwersytetu w Uppsali i opublikowanych w czasopiśmie Antiquity, podważa tradycyjny pogląd, że Wyspa Wielkanocna pozostała odizolowana i niezależnie rozwinęła swoją kulturę po początkowej kolonizacji. Rapa Nui wcale nie była odciętą od świata enklawą, lecz utrzymywała kontakty i wymianę kulturową z innymi regionami Pacyfiku i Ameryki Południowej, co wpłynęło na rozwój tamtejszych praktyk rytualnych i zabytków. Badacze Paul Wallin i Helene Martinsson-Wallin twierdzą, że w następstwie dotarcia języka, roślin, zwierząt i kultury materialnej z zachodu, monumentalna architektura rytualna zaczęła rozprzestrzeniać się w przeciwnym kierunku, z Rapa Nui do Polinezji Wschodniej.

Mapa Pacyfiku z zaznaczoną strefą kulturową Polinezji Wschodniej  (autor ilustracji: P. Wallin)

Najnowsze badania wskazują, że wylesianie było spowodowane przede wszystkim pojawieniem się szczurów, które żarłocznie zjadały nasiona palm. Co więcej, lokalna ludność rozwinęła zaawansowane techniki rolnicze, co pozwoliło jej na utrzymanie wystarczającej diety. W późniejszym okresie prawdziwą przyczyną spadku populacji było pojawienie się chorób europejskich. Wyniki prac rozprawiają się z innym uporczywym mitem, rzekomym całkowitym oderwaniem wyspy od jej osadnictwa w XII lub XIII wieku. Chociaż nie kwestionują faktu, że początkowa migracja nastąpiła z zachodu na wschód, trwający wieki proces, który doprowadził do kolonizacji wysp takich jak Hawaje, Wyspa Wielkanocna i Nowa Zelandia przez ludy z Tonga i Samoa, autorzy podważają tezę, że rozwinęła się ona później w izolacji.

Późnomegalityczne marae zwane Taputapuatea, Raiatea, Islas de la Sociedad (fot. P. Wallin)

Pomimo swojego oddalenia, Wyspa Wielkanocna znajduje się tysiące mil od najbliższego zamieszkałego lądu, Rapa Nui nie była całkowicie odizolowana. Badania genetyczne przeprowadzone w latach 2010-2019 wykazały już, że wyspa została odwiedzona co najmniej dwukrotnie przed XIV wiekiem. Co więcej, obecność batatów i koncepcja Człowieka-Ptaka wskazują na kontakt z Ameryką Południową przed przybyciem Europejczyków. Według Paula Wallina i Helene Martinsson-Wallin, monumentalna architektura rytualna w Polinezji Wschodniej rozwijała się w trzech odrębnych fazach. Pierwsza, między 1000 a 1300 rokiem, charakteryzowała się budową przestrzeni rytualnych z pionowymi kamieniami, dołami magazynowymi i piecami, wykorzystywanymi do ucztowania i pochówku. Przykłady z tej fazy można znaleźć na Rarotondze, Hawajach i wyspie Norfolk.

Marae z ahu na wyspie Mo’orea, Islas de la Sociedad (fot. P. Wallin)

Druga faza, trwająca do XVII wieku, przyniosła pojawienie się bardziej widocznych i złożonych marae, z podwyższonymi platformami, małymi posągami i dziedzińcami, niekiedy otoczonymi murami. Najwcześniejsze ślady tych udoskonalonych marae pochodzą z XIV wieku na Wyspie Wielkanocnej, zanim rozprzestrzeniły się na inne wyspy Polinezji. Ta zmiana odzwierciedlała większy nacisk na zachowanie pamięci o przodkach i bóstwach, choć powód, dla którego pojawiły się one po raz pierwszy na Rapa Nui, pozostaje niejasny. W trzeciej fazie moai osiągnęły niespotykane dotąd rozmiary i zaawansowanie techniczne. Choć prawdopodobnie wywodzą się z polinezyjskiej tradycji rzeźbienia figur z pni drzew, mieszkańcy Rapa Nui rozwinęli tę praktykę na niespotykany dotąd poziom. Autorzy stwierdzają, że podczas gdy wspólna ideologia rozprzestrzeniła się między wyspami wraz z pierwszymi osadnikami, w drugiej fazie na rozwój miejsc rytualnych wpłynął czynnik zewnętrzny. W trzeciej fazie zmaterializowały się one w monumentalne kamienne miejsca rytualne, które były bardzo widoczne dzięki lokalnej hierarchii społecznej.

Wczesna budowla rytualna z chodnikiem i platformą w Ahu Nau Nau, Anakena, na Rapa Nui. Powyżej znajduje się odbudowana, bogato zdobiona ahu z posągami moai (fot. A. Skjölsvold)

Naukowcy zauważyli również, że w przeciwieństwie do wczesnego rozprzestrzeniania się otwartych przestrzeni rytualnych, które następowało zgodnie ze schematem osadnictwa rozciągającym się z zachodu na wschód, ich ocena rozwoju wczesnego kompleksu ahu/marae rozpoczyna się na najbardziej wysuniętej na wschód wyspie Polinezji, Rapa Nui. Badania wskazują również, że wpływy Ameryki Południowej sprzed przybycia Europejczyków znajdują odzwierciedlenie we wprowadzeniu upraw takich jak bataty (post: „Wyprawy mieszkańców Rapa Nui do Ameryki Południowej”), a także w koncepcjach rytualnych, co wzmacnia ideę szerszej sieci kontaktów, niż wcześniej sądzono. Dane uzyskane metodą datowania radiowęglowego, zebrane podczas wykopalisk na wyspach Pacyfiku, pozwoliły autorom prześledzić ewolucję konstrukcji typu marae i ich rozprzestrzenianie się z Rapa Nui.