Księgi Chilam Balam

Po konkwiście hiszpańskiej misjonarze rozpoczęli nauczanie Indian czytania i pisania alfabetem łacińskim. Niekiedy zachęcali ich też do tłumaczenia dawnych tekstów. Dzięki temu, począwszy od polowy XVI wieku, w różnych rejonach Jukatanu, zaczęły pojawiać się kroniki indiańskie, w których przedstawiano tematy zarówno historyczne, jak i społeczne czy religijne. Najcenniejszą kolekcję stanowią księgi Chilam Balam. Do dnia dzisiejszego odnaleziono kilkanaście takich rękopisów, każdy z nazwą miasta, z którego pochodził. Uczeni są niemal pewni, ze część z nich stanowi bezpośrednie tłumaczenia znacznie starszych kodeksów, spisanych jeszcze pismem hieroglificznym.

Księgi Chilam Balam stanowią bardzo ważną część literatury indiańskiej i zawierają teksty o różnorodnej tematyce, choć niekiedy z wyraźnymi już wpływami europejskimi. Nazwa ksiąg – Chilam Balam – łączy w sobie dwa słowa: balam, oznaczające zarówno jaguara, jak i wróżbitę oraz chilam (lub chilan), tytuł nadawany kapłanom, którzy potrafili interpretować kodeksy i przekazywali ludowi wolę bogów. Słowo chilan, jak podaje biskup Diego de Landa, tłumaczy się dokładnie jako „ten, który jest ustami”.

Najbardziej znaną jest ksiega Chilam Balam z Chumayel, która – jak nazwa wskazuje – pochodzi z miejscowości Chumayel na Jukatanie. Liczy ona 107 stron i jest poświęcona historii i przepowiedniom, związanym z k’atunami (czyli okresami 20 lat). W drugiej połowie XIX wieku była własnością biskupa Crescencio Carillo y Ancona, ale w 1915 roku trafiła do Biblioteki Cepeda w Meridzie (Meksyk), skąd została skradziona wraz z innymi rękopisami i wystawiona na sprzedaż w 1938 roku, w Stanach Zjednoczonych, za sumę siedmiu tysięcy dolarów. Ostatecznie zaoferowano ją Sylvanusowi Morleyowi za pięć tysięcy dolarów.

Crescencio Carillo y Ancona zasługuje na szczególną wzmiankę, gdyż był postacią wyjątkową. Urodzony w 1837 roku w Izamal na Jukatanie, po ukończeniu studiów teologii i przyjęciu ślubów zakonnych, ostatecznie został biskupem Jukatanu i pełnił tę służbę przez dziesięć lat, od 1887 roku do śmierci. Był jednak nie tylko zakonnikiem, ale również literatem i opublikował wiele prac opowiadających o życiu i historii Majów. Jego zainteresowania etnografią i archeologią sprawiły, ze starał się zgromadzić jak największą ilość indiańskich dokumentów.

Księgi Chilam Balam z Tizimín i Chilam Balam z Kaua przeszły podobne koleje losu jak księga z Chumayel. Obie znajdowały się w zbiorach biskupa Carillo y Ancona w drugiej połowie XIX wieku i stanowiły część rękopisów skradzionych z Biblioteki w Meridzie.  Chilam Balam z Tizimín liczy 54 strony i poświęcona jest wydarzeniom historycznym z XVI-XVII wieku. Chilam Balam z Kaua jest najdłuższą ze znanych ksiąg, gdyż liczącą aż 282 strony i zawiera między innymi teksty z zakresu lecznictwa z zaleceniami lekarskimi.

Chilam Balam z Ixil, pochodząca również z kolekcji biskupa, przechowywana jest obecnie w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk. Liczy 86 stron i zawiera porady znachorskie. Tematyce związanej z lecznictwem była też poświęcona księga Chilam Balam z Tekax, mająca tylko 36 stron i stanowiąca niegdyś część zbiorów amerykańskiego majanisty Williama Gates’a, podobnie jak Chilam Balam z Nah, spisana w miejscowości Teabo na Jukatanie. Na 64 stronach podano informacje zarówno o lecznictwie i astrologii, jak i rejestr narodzin i zgonów rodziny Nah.

Fragmenty niektórych ksiąg Chilam Balam, przede wszystkim z Maní, Ixil i Kaua,  skopiował około 1840 roku filolog Juan Pío Pérez. To dwustustronicowe dzieło zostało nazwane przez biskupa Carillo y Ancona Kodeksem Pérez. Dokument opisuje historię Majów począwszy od momentu dotarcia na Jukatan aż do czasu konkwisty hiszpańskiej, a także zawiera przepowiednie i objaśnienia kalendarza.

Poza tym przetrwały jeszcze: pochodząca z XIX wieku i licząca 128 stron księga Chan Cah, Chilam Balam z Tusik (miejscowości na terenie obecnego stanu Quintana Roo) i tzw. Kodeks Calkiní, opowiadający o dziejach dynastii Canúl. Zachowały się również wzmianki o innych księgach z miejscowości: Hocaba, Nabula, Oxkutzab, Peto, Tihosuco i Tixkokob.

Księga Chilam Balam z Ixil
(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)