Figurki z okresu preklasycznego znalezione w San Isidro (Salwador)

Oryginalny artykuł: 2,400-year-old puppets with 'dramatic facial expression' discovered atop pyramid in El Salvador 

Od 2018 roku archeolodzy z Uniwersytetu Warszawskiego prowadzą wykopaliska na terenie stanowiska San Isidro w Salwadorze w ramach projektu, którym kieruje Jan Szymański. W najnowszej publikacji w czasopiśmie Antiquity, Jan Szymański i Gabriela Prejs przedstawiają wyniki badań związane z odkryciem rzadkiej kolekcji glinianych figurek typu „Bolinas” datowanych na lata 410–380 p.n.e. Figurki Bolinas są związane z różnymi stanowiskami ze środkowego i późnego okresu preklasycznego (lata 1000–350 p.n.e. i 350 p.n.e.–250 n.e.), położonymi wzdłuż wybrzeża Pacyfiku w Gwatemali i najbardziej wysuniętego na zachód Salwadoru. Termin „Bolinas” pochodzi od nazwy prywatnego rancza w Salwadorze, Finca Bolinas, położonego 6 km na południe od miasta Chalchuapa. Na dużą kolekcję, składającą się z 95 figurek natrafiono tam około połowy XX wieku, chociaż kontekst, w którym zostały znalezione pozostaje niepewny.

Mapka przedstawiająca położenie stanowisk wspominanych w publikacji (autor: Jan Szymański/PASI, czasopismo Antiquity)

Jak podają autorzy publikacji, pierwsze dobrze udokumentowane figurki typu Bolinas pojawiły się podczas szeroko zakrojonych wykopalisk na stanowisku Kaminaljuyu, prowadzonych przez Carnegie Institution w latach 40. i 50. XX wieku. Dopiero w 2012 roku znaleziono pierwsze kompletne figurki Bolinas w pierwotnym kontekście. Nienaruszony pochówek z późnego okresu preklasycznego, datowany na lata 350–100 p.n.e., został odkryty w jednej z największych budowli w Tak’alik Ab’aj. Podczas sezonu terenowego w 2022 roku w San Isidro, wykopaliska wokół największej budowli Cerrito 1, ujawniły grupę kompletnych figurek Bolinas. Pięć figurek znaleziono blisko siebie, trzy są większe (wszystkie około 30 cm wysokości, oznaczone A, B i C), wykonane z bardzo drobnej, kremowej glinki, podczas gdy pozostałe dwie są znacznie mniejsze (około 18 cm i 10 cm, oznaczone D i E) i wykonane z bardziej prymitywnej, pomarańczowo-brązowej glinki. Trzy większe figurki (A–C) mają przegubowe, regulowane głowy, co ułatwiają stożkowe wypustki na szyjach. 

Figurki znalezione w San Isidro (fot. Julia Przedwojewska-Szymańska/PASI, czasopismo Antiquity)

Większe figurki (A–C) są nagie, pozbawione włosów i biżuterii. Mniejsze (D i E) również nagie, są modelowane z puklami włosów na czole i ozdobami uszu. Najmniejsza figurka (E) ma bransoletki na nadgarstkach i naszyjnik lub pektorał na klatce piersiowej, jest również jedyną z tej grupy, która ma ręce uniesione do podbródka; pozostałe, jak w przypadku Tak’alik Ab’aj, opierają dłonie na brzuchach wokół pępków. Dwie duże (B i C) i obie mniejsze (D i E) figurki z San Isidro przedstawiają kobiety, podczas gdy figurka A przedstawia mężczyznę, którego wyróżnia delikatnie nacinany liniowy wzór, przedstawiający tatuaż lub skaryfikację, bardziej wydłużony tors i krótsze, szczuplejsze biodra.

Głowa męskiej figurki z widocznymi śladami tatuażu lub skaryfikacji (fot. Julia Przedwojewska-Szymańska/PASI, czasopismo Antiquity)

Figurki mogły służyć różnym celom, będąc marionetkami lub kukiełkami w inscenizacjach, zarówno statycznych, jak i dynamicznych. Sceny te mogły być związane z wydarzeniami o charakterze mitycznym lub rzeczywistym. Jak podają autorzy publikacji, użyto tableau w celu opisania układu przestrzennego figurek Bolinas zarówno w Tak’alik Ab’aj, jak i w San Isidro. W przypadku figurek z Tak’alik Ab’aj, Christa Schieber proponowała rekonstrukcję skomplikowanego rytuału, obejmującego rozmieszczenie par figurek zgodnie ze stronami świata. W tej interpretacji, ceremonia miałaby miejsce na zakończenie obrzędów pogrzebowych zmarłego władcy, symbolicznie utrwalając taniec związany z ruchem słońca i cyklem życia. Znaleziska z San Isidro pozwalają badaczom rozwijać tę hipotezę.

Zaczepki pozwalające na obrót głów figurek (fot. Julia Przedwojewska-Szymańska/PASI, czasopismo Antiquity)

Nieprzypadkowa wewnętrzna topografia tableau w San Isidro sugeruje, że umiejscowienie każdej z figurek miało znaczenie. Wydaje się, że pierwotnie stały w rzędzie zwrócone twarzą na zachód, z wyjątkiem najmniejszej, która mogła być zwrócona na północ. Mogła jednak znajdować się w innym miejscu, gdyż jej oryginalne położenie zostało zakłócone przez jeden z dużych korzeni, który przechodził nad nią po złożeniu w depozycie. W kosmografii mezoamerykańskiej, znanej głównie dzięki kulturze Majów, zachód jest kojarzony z nocą i królestwem śmierci, co mogłoby sugerować, że takie ułożenie miało charakter pogrzebowy pomimo braku jakichkolwiek szczątków ludzkich. Autorzy publikacji podkreślają, że być może był to cenotaf lub ciało zostało całkowicie zniszczone. Jest też możliwe, że takie ułożenie odnosi się do szerszej architektury stanowiska.

Rekonstrukcja ułożenia figurek (fot. Julia Przedwojewska-Szymańska i Gabriela Prejs/PASI, czasopismo Antiquity)

Wewnętrzna topografia i ogólne położenie tableau w San Isidro prawdopodobnie wskazują na to, że jest ona fizyczną pozostałością jakiegoś ważnego, specjalnego działania, prawdopodobnie o charakterze publicznym. Cerrito 1 znajduje się w centralnej części stanowiska i jest zdecydowanie największą budowlą. Depozyt został znaleziony w warstwie związanej z powiększeniem budowli, zatem prawdopodobnie stanowił część rytuału poświęcenia nowej konstrukcji. Cerrito 1 wznosi się na wschodnim skraju dużego placu, a mniejsza konstrukcja (Trapiche 3) na jego zachodnim skraju. Podczas pierwszego sezonu wykopaliskowego w 2018 roku odkryto tam dużą gładką stelę, która prawdopodobnie była ustawiona w centrum Trapiche 3, a jej lokalizacja pokrywała się z główną osią Cerrito 1. Jak podają autorzy publikacji, gdyby ustawiono figurki w rzędzie w pozycji pionowej, byłyby zwrócone twarzą do steli i mniejszej budowli po drugiej stronie placu. 

Lokalizacja tableau z figurkami (fot. M.Sokołowski/PASI, czasopismo Antiquity)

Nagość figurek San Isidro, choć nie jest wyjątkowa w przypadku typu Bolinas, jest niezwykła, podobnie jak brak włosów i biżuterii. Brak włosów jest uderzający, gdyż w większości inne figurki Bolinas charakteryzują się różnorodnymi fryzurami. W przypadku niektórych figurek (A-C) zauważono otwory w uszach, co może świadczyć o tym, że oryginalnie miały ozdoby z jadeitu, jak figurki z Tak’alik Ab’aj. Jest też możliwe, że szaty, fryzury i być może elementy biżuterii były wykonane z materiałów nietrwałych. 

Plan centrum San Isidro (fot. J. Martecki/PASI, czasopismo Antiquity)

Otwarte usta figurek sugerują, że mogły służyć do przekazania wypowiedzi, mowy lub śpiewu. Ręce podniesione do ust najmniejszej figurki są trudniejsze do zinterpretowania. Taki gest, zwłaszcza w połączeniu z nadmuchanymi policzkami, może oznaczać tajemnicę, jakby przedstawiona postać zakryła usta, aby uniknąć mówienia. Jednak figurka San Isidro nie zakrywa ust, ale raczej unosi ręce tuż pod brodą, jakby trzymała brakujący gwizdek lub okarynę lub po prostu podnosiła jedzenie, które ma zostać spożyte. Biały kaolin znaleziony wokół ust wszystkich pięciu figurek może odnosić się do rytualnego „karmienia”. Nie jest pewne, czy możliwość regulacji przegubowych głów dużych figurek była ważną cechą stosowaną podczas rytuałów. Możliwe, że figurki służyły jakiemuś innemu celowi przed złożeniem ich w depozycie.