Mezoamerykańska gra w piłkę

W piłkę grano na obszarze całej Mezoameryki, skąd dotarła zarówno na ziemie obecnej Arizony (USA), zamieszkiwane przez przedstawicieli kultury Hohokam, jak i na wyspy Morza Karaibskiego (Haiti, Dominikanę i Portoryko), gdzie po raz pierwszy zobaczyli ją Hiszpanie. Do chwili obecnej, na terenie Mezoameryki zarejestrowano około 1600 boisk do gr w piłkę, znajdujących się na niemal 1300 stanowiskach archeologicznych z czasów prekolumbijskich. Najstarsze boisko, zbudowane w latach 1400-1250 p.n.e. odkryto w Paso de la Amada, ośrodku położonym na wybrzeżu Oceanu Spokojnego, w stanie Chiapas (Meksyk). Figurki przedstawiające postacie graczy pojawiły się również już w okresie preklasycznym, przede wszystkim w San Lorenzo (stan Veracruz, Meksyk), datowane na lata 1500-1100 p.n.e., a także w Tlatilco i Tlapacoya (Dolina Meksyku) oraz w El Opeño (stan Michoacán, Meksyk), pochodzące z lat 1500-900 p.n.e.

Figurki graczy w piłkę z El Opeño (stan Michoacán, Meksyk), pochodzące z okresu preklasycznego (Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Figurki graczy z Ticomán (stan Puebla, Meksyk), pochodzące z późnego okresu preklasycznego (Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Boiska do gry miały kształt zbliżony do dużej litery I lub – bardziej obrazowo – do podwójnej litery T. Płytę boiska, po obu stronach, ograniczały mury zdobione niekiedy rzeźbami, fryzami lub nawet niewielkimi świątyniami.

Boisko do gry w piłkę, przedstawione w misteckim Kodeksie Colombino
(kopia w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Boiska różniły się rozmiarami. Najstarsze boisko w Paso de la Amada miało długość 80 metrów. Największe boiska Majów znajdują się w Chichén Itzá (stan Jukatan, Meksyk) – o długości 168 metrów i w Nixtun-Ch’ich’ (Peten, Gwatemala) – o długości 135 metrów.

Boisko do gry w piłkę w Chichén Itzá (stan Jukatan, Meksyk)

Liczba boisk na terenie danego ośrodka była różna. Niekiedy było tylko jedno lub dwa, ale na przykład w El Tajín (stan Veracruz, Meksyk) znajdowało się aż 17 boisk, a w Cantona (stan Puebla, Meksyk) – aż 24.

Trzy z siedemnastu boisk do gry w piłkę w El Tajín (stan Veracruz, Meksyk)

Znane są różne typy boisk: otwarte, zamknięte i zagłębione. Mamy też przykłady podwójnych boisk do gry w piłkę w San Isidro i w Adolfo López Mateos (stan Chiapas, Meksyk) oraz potrójnego boiska w Tikal (Gwatemala).

Boisko do gry w Monte Albán (stan Oaxaca, Meksyk)

Boisko do gry w piłkę w Xochicalco (stan Morelos, Meksyk)

Boisko do gry w majańskim mieście Copán (Honduras)

Majańskie boisko do gry w piłkę w Tenam Puente (stan Chiapas, Meksyk)

Gra w piłkę zwana była przez Azteków tlachtli, a przez Majów – pitz. Majańscy władcy, w swych frazach imienno-tytularnych, podawali niekiedy tytuł Aj pitziil, oznaczający „gracza w piłkę”. Glif boiska do gry (jeszcze nie odczytany) przedstawia boisko z bocznymi murami i piłką umieszczoną w jego centrum.

 

Glify Majów: po lewej pitz - "gra w piłkę" (detal z Monumentu 171 z Tonina)

(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk);

po prawej - tytuł Aj pitziil - "gracz w piłkę" (detal z inskrypcji z Palenque)

(Muzeum Carlos Pellicer Camara w Villahermosa, stan Tabasco, Meksyk)

Blok glificzny Majów określający boisko do gry w piłkę
(detal z Monumentu 141 z Tonina) (Muzeum w Tonina, stan Chiapas, Meksyk)

Grano gumowymi piłkami, z których najwcześniejsze pochodzą z ośrodka El Manatí (nad Zatoką Meksykańską), z około 1600 r. p.n.e. i z Paso de la Amada – z 1400 r. p.n.e. Archeolodzy znaleźli w El Manatí 12 gumowych kul o średnicy 13-30 centymetrów. Gumę otrzymywano z żywicy drzewa znanego jako kastylka sprężysta (Castilla elastica), rosnącego na terenie wielu stanów Meksyku (Sinaloa, Nayarit, Colima, Jalisco, Michoacán, Guerrero, Chiapas, Tamaulipas, Veracruz, Tabasco, Campeche, Jukatan, Quintana Roo) oraz w Ameryce Środkowej. Kronikarze z czasów kolonialnych podają, że biały, kleisty płyn z kastylki sprężystej mieszano z sokiem wilca białego (Ipomoea alba) i podgrzewano. W ten sposób otrzymywano masę, której można było nadać odpowiednią formę. Kiedy Hiszpanie po raz pierwszy zobaczyli piłki, wzbudziły one wielkie zainteresowanie, gdyż guma nie była jeszcze wówczas znana w Europie i w Azji.

 

Figurki z Zachodniego Meksyku przedstawiające przypuszczalnie graczy z niewielkimi piłkami w dłoniach

(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

 

Kamienne piłki znalezione w depozycie ofiarnym boiska do gry w Tenochtitlan

(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Rozmiary piłek były różne. Hiszpańscy kronikarze podają, że piłki ważyły około 3-4 kilogramów. Majowie używali bardzo dużych piłek i mierzyli ich rozmiary rozpiętością dłoni – nab. Na rzeźbionych zabytkach, przedstawiających majańskich graczy, możemy niekiedy dostrzec wyryty na piłce jej rozmiar, wynoszący najczęściej od 7 do 13 nab.

Majański Panel z Ichmul (stan Jukatan, Meksyk) z późnego okresu klasycznego.
Pomiędzy graczami widać piłkę z wyrzeźbionym na niej zapisem glificznym podającym jej rozmiar (7 nab)
(El Gran Museo del Mundo Maya, Merida, stan Jukatan, Meksyk)

Bardzo często boiska znajdowały się w ceremonialnym centrum miasta, w jego przestrzeni sakralnej i były poświęcane, o czym świadczą depozyty ofiarne znalezione podczas wykopalisk. O ile piramidy symbolizowały świat niebiański, a rozległe place – ziemski, o tyle boiska do gry były uważane za portale prowadzące do świata podziemnego

Zagłębione boisko do gry w majańskim mieście Iximché (Gwatemala)

Na boiskach znajdowały się specjalne znaczniki. Do dziś uczeni nie zdołali ustalić, do czego dokładnie służyły, choć prawdopodobnie miały związek ze zdobywaniem punktów w grze. Znaczniki były różne, w zależności od danej kultury i okresu. Na ziemiach Majów były to głównie kamienne dyski, ozdabiane niekiedy symbolem portalu (czteropłatkowego kwiatu) i wizerunkami graczy w piłkę.

 

Kamienne dyski służące jako znaczniki boiska, pochodzące z La Esperanza (stan Chiapas, Meksyk) (Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)
i z Tonina (stan Chiapas, Meksyk) (Muzeum w Tonina)

 

Znaczniki boiska pochodzące z Copán (Honduras)
(Regionalne Muzeum Archeologiczne w Copán Ruinas (Honduras)  

Rolę znaczników mogły też pełnić rzeźby, przedstawiające jeńców pojmanych podczas wojny, którzy zapewne zostali ścięci na terenie boiska do gry.

 

Rzeźby przedstawiające związanych jeńców, służące jako znaczniki boiska w Tonina 

(stan Chiapas, Meksyk) (Muzeum w Tonina)

W El Tajín spotykamy natomiast reliefy, które zostały umieszczone na murach, po obu stronach boiska, na jego obu krańcach i w centrum.

Panel 6, zdobiący mur Południowego Boiska w El Tajín (stan Veracruz, Meksyk),
przedstawia scenę złożenia gracza w ofierze poprzez wyrwanie serca

W Copán (Honduras) i Xochicalco (stan Morelos, Meksyk) zachowały się znaczniki w formie głów papugi ary. Papugi były wiązane ze słońcem, choć na ich wizerunkach w Copán pojawia się symbol ak’ab („ciemność”), być może w nawiązaniu do nocnego słońca, które musi pokonać moce ciemności i śmierci.

 

Znaczniki w formie głowy papugi, pochodzące z Xochicalco (Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk) i z Copán (Muzeum Rzeźby w Copán)

W późnym okresie klasycznym i w okresie postklasycznym znacznikami były kamienne pierścienie, zamocowane na bocznych ścianach boiska, choć przerzucenie piłki przez pierścień było wyjątkowo trudne i prawdopodobnie zdarzało się rzadko, o czym wspominają zapiski kronikarzy.

 

Kamiennie pierścienie: po lewej - z miasta Majów Ek' Balam (El Gran Museo del Mundo Maya, Merida, stan Jukatan, Meksyk); po prawej - z ziem Azteków (Regionalne Muzeum w Puebli, Meksyk)

Kamienny pierścien z boiska do gry w Xochicalco
(Muzeum w Xochicalco, stan Morelos, Meksyk)

Co prawda w Teotihuacan nie natrafiono na typowe boisko do gry w piłkę, ale sama gra została przedstawiona na malowidłach w pałacu w Tepantitla. Zachowało się również kilka znaczników.

 

Znaczniki z Teotihuacan (Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Zasady gry mogły różnić się w zależności od rejonu Mezoameryki. W grze uczestniczyły dwie ekipy, z których każda liczyła do siedmiu graczy. Na przykład Majowie uderzali piłkę jedynie ramionami, barkami i biodrami, a odbicie piłki rękoma, stopami lub głową było zabronione. Piłka miała być prawdopodobnie utrzymywana w ruchu przez cały czas i nie powinna dotknąć ziemi. W oparciu o źródła z czasów kolonialnych można sądzić, że w przypadku boisk z kamiennymi pierścieniami, punkty zdobywano już przez samo dotknięcie piłką pierścienia. Kiedy jednak udało się przerzucić piłkę przez pierścień, to – jak podaje Diego Durán – gracza szczególnie podziwiano, nagradzano i śpiewano na jego cześć.

Boisko do gry w piłkę z kamiennym pierścieniem w Coba (stan Quintana Roo, Meksyk)

Boisko do gry w piłkę w Xochicalco (stan Morelos, Meksyk)

W Teotihuacan przypuszczalnie odbijano piłkę kijami, podobnymi do bejsbolowych i takie same zasady znane są z ośrodka Las Higueras (stan Veracruz, Meksyk) i z Zachodniego Meksyku.

Malowidło ścienne z Las Higueras (stan Veracruz, Meksyk), przedstawiające graczy w piłkę
(Muzeum Antropologii w Xalapa, Meksyk)

Ciężar i rozmiary piłek sprawiały, że gracze musieli chronić swe ciała przed uderzeniami. Już pierwsze figurki ceramiczne, pochodzące z okresu preklasycznego zarówno z ziem Olmeków, jak i z Tlatilco czy Tlapacoya, przedstawiają graczy z ochraniaczami wokół pasa, rękawicami i nakolannikami, które to akcesoria pojawiły się później w całej Mezoameryce.

Figurka Zapoteków przedstawiająca gracza w piłkę
(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

  

Majańskie figurki przedstawiające graczy w piłkę (dwie pierwsze - w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk, trzecia - w Narodowym Muzeum Archeologii i Etnologii w mieście Gwatemala)

Relief z El Tajín (stan Veracruz, Meksyk), przedstawiający gracza w piłkę
(Muzeum Antropologii w Xalapa, Meksyk)

Pasy ochronne były prawdopodobnie wykonywane z drewna, trzciny lub skóry jelenia. Zostały nazwane przez archeologów yugos, które to słowo określa „jarzmo”, choć w kontekście gry w piłkę nie miało nic wspólnego z jarzmem nakładanym na zwierzęta. Na terenie Mezoameryki, szczególnie na ziemiach obecnego stanu Veracruz, odkryto liczne kamienne yugos, wyrzeźbione w formie litery U. Ze względu na ciężar z pewnością nie używano ich podczas gry i mogły mieć jedynie znaczenie symboliczne lub zakładano je podczas ceremonii.

Yugos pochodzące z rejonu Veracruz: (1 - Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk;

2-4 - Muzeum Antropologii w Xalapa, stan Veracruz, Meksyk)

Dodatkiem do yugos były hachas (siekierki), przymocowywane do nich z przodu. Zdecydowana większość kamiennych hachas pochodzi z rejonu Veracruz, ale zachowały się również przykłady z ziem Majów.

  

Hachas z rejonu Veracruz (Meksyk) (dwie pierwsze w Muzeum Antropologii w Xalapa, Meksyk;

trzecia - w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

 

Hachas z ziem Majów; po lewej - z Copán (Regionalne Muzeum Archeologii w Copán Ruinas, Honduras),

po prawej - z Palenque (Muzeum Alberto Ruz Lhuiller w Palenque, Meksyk)

Na przełomie okresów klasycznego i postklasycznego, hachas zostały zastąpione przez tak zwane palmas, które swym wyglądem przypominały gałęzie palmowe. Zarówno yugos, jak hachas i palmas były bogato rzeźbione i ozdabiane wizerunkami istot nadprzyrodzonych lub zwierząt takich, jak jaguary, pekari, jelenie, małpy, papugi, żaby czy węże.

    

Palmas z rejonu Veracruz (Meksyk) (1-3 - w Muzeum Antropologii w Xalapa, Meksyk;
4 - w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Uczeni zaproponowali różne interpretacje mezoamerykańskiej gry w piłkę. Ruch piłki mógł symbolizować ruch ciał niebieskich. Przeciwne drużyny chciały odtworzyć walkę pomiędzy mocami dnia i nocy, światłem i ciemnością, życiem i śmiercią, zapewniając tym samym utrzymanie kosmicznego porządku.

Majańskie boisko do gry w piłkę w Ek' Balam (stan Jukatan, Meksyk)

Gra w piłkę była też związana z żyznością ziemi, szczególnie z cyklem wzrostu kukurydzy, która wymaga ścięcia i zasiewów, by ziarna mogły ponownie zakiełkować i zapewnić ludziom pożywienie, a tym samym odnowę życia. Boisko do gry stawało się zatem nie tylko miejscem śmierci, ale i odrodzenia. Składanie ofiar przez ścięcie przedstawiano często w scenach wyrzeźbionych na zabytkach kamiennych, stawianych przy boiskach do gry. Tryskająca krew została ukazana jako węże, które symbolizowały żyzność i regenerującą moc ludzkiej krwi.

 

Panele z Aparicio (stan Veracruz, Meksyk) (po lewej - z Muzeum Antropologii w Xalapa; po prawej - z Narodowego Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

przedstawiają ściętych graczy w piłkę. Tryskająca krew została przedstawiona jako węże

Relief zdobiący centralną część muru boiska do gry w Chichén Itzá (stan Jukatan, Meksyk).
Tutaj rówież przedstawiono ściętego gracza, którego krew ukazano jako węże symbolizujące żyzność

Księga Majów K’iche’ – Popol Vuh – opisuje potyczki Hun Hunahpu i Vukub Hunahpu , a później bohaterskich bliźniaków – Hunahpu i Xbalanque – z panami świata podziemnego Xibalba, powiązane metaforycznie z cyklem kukurydzy, z zachodem i wschodem słońca jako śmiercią i odrodzeniem oraz z cyklem planety Wenus jako gwiazdy porannej i wieczornej.

Majańskie boisko do gry w Calakmul (stan Campeche, Meksyk)

Boisko do gry w Xochicalco (stan Morelos, Meksyk)

Zdaniem niektórych uczonych, gra w piłkę była też sposobem na rozstrzyganie konfliktów terytorialnych lub stanowiła substytut wojny. Boiska były też scenami walk gladiatorów lub rytualnych samobójstw. Z drugiej strony, niektóre zabytki kamienne Majów przedstawiają pojmanych jeńców, związanych niczym piłka i spychanych ze schodów budowli piramidalnych.

Stopień VI ze Schodów Glificznych 2 przy Budowli 33 w Yaxchilan (stan Chiapas, Meksyk)
przedstawia władcę królestwa podczas rytualnej gry w piłkę.
Na powierzchni piłki można dostrzec wizerunek związanego jeńca

Nie zawsze gra w piłkę była związana ze składaniem ludzi w ofierze przez ścięcie. Władcy Majów, zwłaszcza z najpotężniejszych królestw, rozgrywali mecze ze swymi wasalami. Gra stawała się wówczas szczególnym spektaklem. Sceny namalowane na naczyniach ceramicznych lub wyrzeźbione na zabytkach kamiennych przedstawiają graczy z bogatymi nakryciami głów, ozdobionymi wizerunkami istot nadprzyrodzonych bądź jeleni, psów, jaguarów, czapli czy kwezali, a zatem zwierząt powiązanych symbolicznie ze światem niebiańskim lub podziemnym. Towarzyszące scenom inskrypcje glificzne podają również imiona bóstw uosabianych przez graczy.

Monument 171 z Tonina (stan Chiapas, Meksyk) przedstawia władców Tonina i Calakmul
grających w piłkę (Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Podczas ceremonii nadzorowanych przez władców, gra w piłkę nabierała charakteru rytualnego i stawała się metaforą życia i śmierci. Jednak w piłkę grano również dla przyjemności, gdyż zapewniała dobrą kondycję fizyczną, uczyła dyscypliny i była traktowana jako sport. Nawet z księgi Popol Vuh dowiadujemy się, że bohaterscy bliźniacy, Hunahpu i Xbalanque, zanim rozegrali mecz z władcami świata podziemnego, grali w piłkę dla rozrywki.

Makieta z rejonu Nayarit (Meksyk) przedstawiająca graczy w piłkę i zgromadzonych dokoła widzów
(Muzeum Rufino Tamayo w mieście Oaxaca, Meksyk)

Chociaż w przypadku większości kultur Mezoameryki w piłkę grywali jedynie mężczyźni, to jednak figurki ceramiczne Huasteków (stan Veracruz, Meksyk) mogą dowodzić, że czasami również kobiety grały w piłkę dla przyjemności.