czwartek, 6 września 2012

Jaguary – zwierzęta budzące grozę i uwielbienie

Opracowane na podstawie: Miller, Mary and Karl Taube. An Illustrated Dictionary of the Gods and Symbols of Ancient Mexico and the Maya (102-104).

Jaguar (Panthera onca) budził w starożytnych Amerykanach zarówno przerażenie jak i podziw i odgrywał ważną rolę w ich wierzeniach religijnych. Podobnie jak człowiek, jaguar znajduje się na szczycie łańcucha pokarmowego, więc ludzie często próbowali się z nim identyfikować. 

Jaguar - myśliwy i rybak – to zwierzę nocne, a jego oczy w nocy przypominają złote krążki - w Kaminaljuyu wykopano czaszkę jaguara ze złotymi oczami z pirytu. Futro jaguara ma charakterystyczne czarne rozetki z plamką pośrodku, widoczne w mocnym świetle nawet u czarnych jaguarów. Żyje wyłącznie w tropikalnym lesie deszczowym, ale był ceniony jako danina i towar handlowy przez wszystkie cywilizacje Meksyku. W języku nahuatl był nazywany ocelotl, ale nie należy go mylić z ocelotem (Leopardus pardalis), mniejszym kotem o podobnym ubarwieniu. W przeciwieństwie do swojej cichszej kuzynki pumy (Panthera concolor), jaguar ryczy i mruczy. Jego dieta obejmuje zwierzynę płową, gryzonie, małpy, ptactwo wodne, ryby, żółwie, a nawet kajmany. Odpoczywać lubi leżąc na gałęziach wiszących nad lustrem wody.

300px-Jaguar_at_Edinburgh_Zoo 320px-Jaguar black 320px-Ocelot_01 320px-Cougar
Jaguar (Panthera onca) Jaguar melanistyczny, czyli tzw. “czarna pantera”
Ocelot (Leopardus pardalis)
Puma (Panthera concolor)
Fot. Wikimedia Commons



Jaguary były ważnymi stworzeniami szamanicznymi: w czasie rytualnych transformacji szamani przemieniali się w jaguary przynajmniej od czasów olmeckich. Majański hieroglif czytany way (czyt. łaj), a oznaczający zwierzę-towarzysza lub duchowego opiekuna, to glif ajaw (czyt. ahał) “lord” na wpół przykryty skórą jaguara.

053300 053900 075100 kooj puma 083200
Glif AJAW “lord” (T533)
Glif WAY “towarzysz duchowy” (T539)
Glif BAHLAM “jaguar” (T751)
Glif KOOJ “puma” – w pysku glif WINIK “człowiek”
Glif BOLAY "drapieżnik" (T832)
Rys. Thompson A Catalog of Maya Hieroglyphs. Glif KOOJ: Grube and Martin Chronicles of Maya Kings and Queens, p. 142.

Aby podkreślić swą powagę, wodzowie i królowie nosili futra z jaguara, sandały ze skóry jaguara, nakrycia głowy z łbów jaguarów, naszyjniki z zębów jaguara, a nawet naszyjniki z jadeitowych koralików rzeźbionych na kształt zębów jaguara. Obok mat z trzciny i sitowia, futra i poduszki z jaguara były symbolami władcy na tronie i wiele kamiennych tronów, szczególnie u Majów, miało kształt jaguara, czasem o dwóch głowach.

Ofiary z jaguarów były składane z okazji ważnych rytuałów. W Copan 15 jaguarów zostało złożonych w ofierze w związku ze wstąpieniem na tron 16-ego władcy z tej dynastii.  Co najmniej 3 futra z jaguara oraz futra z trzech mniejszych kotów zostały złożone w tak zwanym Grobowcu Boga Słońca w Altun Ha. W Wielkiej Świątyni Tenochtitlan pochowane zostało wiele jaguarów, być może, by podkreślić podobieństwo piramidy do góry z jaskiniami, ulubionego siedliska jaguara.

Jaguary składane w ofierze często były pozbawiane głów. Na serii dobrze znanych, ale mało zrozumiałych majańskich naczyń w stylu kodeksowym bóg deszczu i błyskawic Chaak w towarzystwie boga śmierci składa w ofierze małego jaguara, czasem przedstawianego naturalistycznie, czasem antropomorfizowanego. Taki wielokrotnie powtarzany motyw najprawdopodobniej ma swoje korzenie w nieznanym nam micie kalendarzowym lub astralnym.

Majańska urna przedstawiająca boga trzymającego dwa małe jaguary

Bogowie-jaguary

Bogowie-jaguary odgrywali ważną rolę w wierzeniach Mezoameryki. Podobnie jak same jaguary, byli kojarzeni z nocą, jaskiniami, zaświatami i polowaniem. 

W Teotihuacan znajduje się wiele przedstawień jaguara, niektóre z nich służyły jako akcesoria rytualne. Wśród istot nadnaturalnych jest "Siatkowy" Jaguar, który ma ciało pokryte siatkowatym splotem i zazwyczaj na głowie nosi nakrycie z piór. Może także mieć pióropusz wzdłuż grzbietu, ogona i łap. W scenach przedstawiających procesje, gdzie występuje na zmianę z kojotami, przed jego wywieszonym językiem wisi ludzkie serce, co sugeruje funkcję ofiarną i zapowiada azteckie zakony wojowników poświęconych zwierzętom totemicznym. Siatkowany Jaguar często nosi lustra i grzechotki, co być może ma związek z wróżbiarstwem. Może także poruszać się wzdłuż ścieżki, którą symbolicznie zaznaczano śladami stóp ludzkich. Trójwymiarowy upierzony jaguar z grzbietem rzeźbionym na kształt naczynia mógł niegdyś służyć do przechowywania ludzkich serc, podobnie jak późniejsze azteckie cuauhxicallis. Także bóg Tlaloc z Teotihuacan często jest kojarzony z jaguarem. 

W Monte Alban urny z jaguarami pojawiają się bardzo wcześnie. Wśród Majów naturalistyczne jaguary czasem noszą ludzkie chustki, jakby miały wskazywać na ponadnaturalny kontekst. Bóg-jaguar nazwany 1 Tygrys przez Alfonso Caso i Ignacio Bernala często nosi ludzkie serce jako pektorał. Stary Bóg 5F - wg ich terminologii - nosi tę samą ozdobę pod nosem i oczami, która charakteryzuje majańskiego Boga Jaguara Świata Podziemnego i z pewnością jest związany z tym bóstwem.

Majowie mieli więcej bóstw o cechach jaguara niż jakikolwiek inny lud mezoamerykański. W szczególności Majowie identyfikowali słońce z jaguarem. Słońce nocne - Jaguar Bóg Świata Podziemnego, patron liczby 7 - zawsze albo jest jaguarem, albo chociaż ma uszy jaguara. Pojawia się również w formie antropomorficznej z cechami jaguara tylko na twarzy. Zazwyczaj ma lok nad czołem i ozdobę nosa, czasem sięgającą pod oczy. W tej formie Jaguar Bóg Świata Podziemnego jest słońcem świata podziemnego, podróżując z zachodu na wschód, czasem na grzbiecie wielkiego kajmana. 

Jaguar Bóg Świata Podziemnego na jednej z majańskich kadzielnic z Palenque (fot. Boguchwała Tuszyńska)

Inni majańscy bogowie-jaguary obejmują Lilię Wodną Jaguara, Jaguara Dziecko i Jaguara Wioślarza. Lilia Wodna Jaguar zawsze pojawia się w formie zoomorficznej, na głowie ma lilię wodną, a na szyi naszyjnik z gałek ocznych. Służy jako tron, maszeruje w podziemnych procesjach, czasem pojawia się ze znakiem gwiazdy na plecach, a także jest patronem miesiąca Pop. Jaguar Dziecko jest zazwyczaj pokazywany jako pulchny zoomorficzny lub antropomorficzny jaguar, prawie zawsze jako opozycja do Chaaka w scenach ofiarnych: Chaak dzierży topór, a Jaguar Dziecko zazwyczaj leży na kamiennym ołtarzu. Jeden z pary bogów-wioślarzy, którzy prowadzą Boga Kukurydzy i innych przez wody Świata Podziemnego - Jaguar Wioślarz zazwyczaj siedzi na przodzie łodzi. Podobnie jak jego partner Płaszczka Wioślarz, Jaguar Wioślarz jest starym bogiem z zapadniętymi policzkami. 

Inne majańskie istoty nadprzyrodzone noszą futra jaguarów lub są jaguarami. Patronem miesiąca Pax (czyt. pasz) jest bóg jaguar bez dolnej szczęki, który na ceramice pojawia się w towarzystwie Jaguara Boga Świata Podziemnego, często w kontekście ofiar z ludzi. Xbalanque, jeden z Bohaterskich Bliźniaków, często ma cętki jaguara na twarzy, ramionach i nogach i jest patronem liczby 9. 

W środkowym Meksyku Tepeyollotl był najważniejszym bogiem-jaguarem i jako bóstwo związane z Tezcatlipoca zajmował znaczące miejsce w azteckim panteonie. Tepeyollotl - "serce góry" - zamieszkiwał górskie jaskinie, a ofiara z wielu jaguarów w Wielkiej Świątyni świadczy o tym, że Aztekowie postrzegali kompleks świątynny poświęcony Tlalocowi i Huitzilopociitli jako serce góry, gdzie mieszka Tepeyollotl. Tepeyollotl przewodniczył trecenie (okresowi 13 dni) 1 Mazatl i był ósmym Panem Nocy.

--------------------
Czytaj także: Fotogaleria: Jaguary w sztuce MezoamerykiW Izapa odkryto monolit z wizerunkiem jaguara - Śmierć w kulturach mezoamerykańskich - Król pod Górą Jaguara
--------------------
 
Bibliografia:

  • Macri, Martha J. and Matthew G. Looper. The New Catalog of Maya Hieroglyphs. Volume 1. The Classic Period Inscriptions. University of Oklahoma Press: Norman 2003.
  • Martin, Simon and Nikolai Grube. Chronicle of Maya Kings and Queens. Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. Thames&Hudson 2000 (2008).
  • Miller, Mary and Karl Taube. An Illustrated Dictionary of the Gods and Symbols of Ancient Mexico and the Maya. Thames&Hudson 1993 (2011).
  • Thompson, J. Eric. S. A Catalog of Maya Hieroglyphs. Norman: University of Oklahoma Press 1962.

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz