Symbolika w sztuce i piśmie

Metafora i symbolika to podstawowe narzędzie mówienia o rzeczach abstrakcyjnych i niematerialnych. Dzięki niej poszczególne pojęcia otrzymują szeroki zakres znaczeń i skojarzeń. Na przykład wśród ludów mezoamerykańskich powszechnie uważano, że ludzie są jak kukurydza lub kwiaty, które są sadzone w ziemi, rodzą się, by umrzeć, ale jednocześnie niosą w sobie ziarno odrodzenia. Metafory mogą być różne, w zależności od tego, na jaki aspekt obiektu chcemy zwrócić uwagę, na przykład Majowie wyobrażali sobie Ziemię albo jako prostokątny dom lub pole kukurydzy, albo jako wielkiego kajmana pływającego po powierzchni pierwotnego oceanu, albo jako skorupę wielkiego żółwia.

  

Głowy szlachetnie urodzonych były często deformowane oraz dekorowane tak, aby przypominały kolby kukurydzy (fot. Wikimedia Commons) 

Prekolumbijska sztuka Mezoameryki obiema garściami czerpie z tego bogactwa obrazów i skojarzeń, a system symboliki ikonograficznej rozwija się równolegle do pisma, a nawet go wyprzedza. W majańskim klasyku złożoność inskrypcji hieroglificznych idzie w parze z towarzyszącą im ikonografią, której siła leży w subtelnej dwuznaczności i umiejętności przekazywania znaczenia na różnych poziomach. W tej samej scenie król przebrany w odpowiedni strój jest zarazem aktorem, który gra rolę bóstwa i samym bogiem. Błyskawica może być przedstawiona jako dymiący wąż lub siekiera (najczęściej krzemienna), krew jako wijące się węże albo krople, z których wyrastają słodkie kwiaty, a dojrzała kolba kukurydzy nal jako ludzka głowa oczekująca ścięcia.

Majański profil. Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk (fot. Boguchwała Tuszyńska)

Malutki, ale wojowniczy koliber tz'unun także był często kojarzony z krwią i wojną, a rytualne upuszczanie krwi było porównywane do kolibra wysysającego nektar z kwiatu. Sama krew ch'ich' mogła być utożsamiana z równie cennymi: kukurydzą, jadeitem, kwiatami lub żywicą drzew. Ponieważ bogowie przelali swoją krew, by stworzyć człowieka, ludzka krew była najważniejszą ofiarą, jaką można było w zamian złożyć, dlatego królowie składali ofiary ze swojej krwi, a jeńcy byli raczej brani żywcem, żeby potem złożyć z nich ofiarę w świątyni.

Koliber (fot. Dick Daniels/ Wikimedia Commons) 

Mezoamerykanie wierzyli w życie pozagrobowe, o czym świadczą bogate dary, w jakie zaopatrywano zmarłych. Majowie uważali, że jest to trudna podróż przez świat podziemny Xibalba, gdzie muszą pokonać bogów śmierci, aby na koniec znaleźć się na nocnym niebie jako ciało niebieskie. Zmarli przodkowie nadal mieli wpływ na żywych, którzy mogli się komunikować z nimi za pomocą rytuałów, ofiar, kwiatów i pożywienia.

Po rytualnym upuszczeniu krwi królowa (siedząca w prawym dolnym rogu) podpala papier nasączony swoją krwią (w misce na dole). Z dymu wynurza się poskręcane ciało węża (po lewej), z którego pyska wychyla się głowa i ramiona przodka królowej (u góry). Nadproże 25 z Yaxchilan, obecnie British Museum (fot. Isaac Bordas/ Wikimedia Commons)

Częsty obraz w ikonografii to lilia wodna nahb, której majańska nazwa może także oznaczać morze lub inny zbiornik wody stojącej. Jej pojawianie się na powierzchni stojącej wody przypomina opis stworzenia Ziemi, gdy góry i lądy wyłoniły się z pierwotnego oceanu.

Lilie wodne na jeziorze Izabal w Gwatemali (fot. Boguchwała Tuszyńska)

Kolejne ważne elementy świętego krajobrazu to jaskinie i góry. Jaskinie ch'e'n były traktowane z pewną ambiwalencją: z jednej strony jako źródło życia, z drugiej jako przejście do strasznego świata podziemnego, ale niewątpliwie były ważne. Wykopaliska pod Piramidą Słońca w Teotihuacan pokazały, że została ona zbudowana dokładnie ponad czteroramienną jaskinią. Natomiast góry witz były uważane za święte i wznoszono na nich sanktuaria. Świątynie były często projektowane jako symboliczne góry, do których wchodziło się przez paszczę wielkiego potwora.

Zoomorficzna fasada budynku. Budowla II w Chicanna, Campeche, Meksyk (fot. Boguchwała Tuszyńska)

--------------------

Czytaj także: Amerykańskie mity o stworzeniu świata i człowieka - Aztecki pochówek i święte drzewo w Tenochtitlan - Bogowie w ikonografii El Mirador - Cenote - droga do zaświatów - Jaguary – zwierzęta budzące grozę i uwielbienie - Jaskinie, góry i piramidy w wierzeniach Majów - Krwawe rytuały - Maski z El Zotz mówią o wierzeniach Majów - Mityczne tablice Azteków - Nietoperze w sztuce Majów

--------------------

• Lakoff, George i Mark Johnson. Metaphors We Live By. University of Chicago Press 1980 [2003]
• Miller, Mary i Karl Taube. An Illustrated Dictionary of the Gods and Symbols of Ancient Mexico and the Maya. Thames & Hudson 1993 [2011]