Czy Polinezyjczycy ubiegli Kolumba i Wikingów?

Historia ponownego odkrycia Ameryki komplikuje się coraz bardziej. Już w latach 60-ych XX wieku, kiedy archeolodzy odkryli XI-wieczne stanowisko L'Anse aux Meadows na Nowej Fundlandii u wybrzeży Kanady, okazało się, że Wikingowie pobili Kolumba o dobre 500 lat. Teraz okazuje się, że Europejczyków ubiegli Polinezyjczycy, bo coraz więcej dowodów wskazuje na to, że docierali oni do Ameryki być może nawet tysiąc lat przed Kolumbem.

Polinezja: 1. Hawaje (obecnie USA), 2. Nowa Zelandia, 3. Rapa Nui, czyli Wyspa Wielkanocna (Chile), 4. Fidżi i Samoa, 5. Haiti (Polinezja Francuska)

Amerykański batat i tykwa na Polinezji

Pierwszy fragment układanki pochodzi z analizy DNA słodkiego ziemniaka (batata) - rośliny uprawnej niezwykle popularnej w Polinezji. Jego pojawienie się na Pacyfiku od dawna było zagadką, ponieważ batat został udomowiony w Andach (Ameryka Płd.) około 8 tys. lat temu  i jeśli to rzeczywiście Europejczycy pierwsi dotarli do Ameryki ok. 500-1000 lat temu, to nie mógł wcześniej dotrzeć do innych części świata. 

Kompleksowe badania DNA próbek pobranych ze współczesnych odmian batata z całego świata oraz okazów historycznych przechowywanych w herbariach (w tym okazów zebranych przez kapitana Jamesa Cooka w 1769 r. na Nowej Zelandii i Polinezji Francuskiej) potwierdziły, że batat z Polinezji należy do odrębnej odmiany, która była tam uprawiana, zanim Europejczycy wprowadzili inne odmiany. Innymi słowy słodki ziemniaki wydostał się z Ameryki przed konkwistą. Naukowcy uważają, że polinezyjscy żeglarze docierali do Ameryki prawdopodobnie już w okresie 500-700 n.e., czyli - być może - nawet tysiąc lat przed Kolumbem.

Lingwistyka potwierdza tę hipotezę, ponieważ proto-polinezyjska nazwa kumala 'batat' może pochodzić od słów w językach quechua lub aymara: k'umar, k'umara. Drugie potencjalne proto-polinezyjskie zapożyczenie to toki 'kamienna siekierka' z amerykańskich języków mapuche lub yurumangui. 

Podobny los mógł spotkać tykwę, choć na razie badania odmiany polinezyjskiej nie dały jednoznacznych wyników. Badania genetyczne wskazują na to, że tykwa dotarła na Polinezję z dwóch kierunków - jedna odmiana z Azji, druga z Ameryki - a obecnie uprawiana odmiana jest ich mieszanką. 

Mapa nawigacyjna z Wysp Marshalla. Obecnie w muzeum w Bremie (fot. Wikimedia Commons)

Polinezyjskie mapy nawigacyjne przedstawiały główne prądy morskie oraz jak wyspy zaburzały te prądy. Zazwyczaj były wykonywane z powiązanych razem nerwów liściowych palmy kokosowej, a wyspy były reprezentowane przez muszle lub kilka gałązek przywiązanych do konstrukcji.

Polinezyjska kura w Chile

Drugi element układanki pochodzi z Peru. Kiedy Pizarro dotarł tam w 1532, kury stanowiły już integralną część inkaskiej gospodarki i kultury, co sugeruje, że były tam znane dłużej niż od 1500 r., kiedy to Europejczycy sprowadzili na wschodnie wybrzeże Ameryki swój drób. Brak jest dowodów paleoarcheologicznych na domestykację lokalną, a więc skąd się wzięły kury w Ameryce prekolumbijskiej?

Na półwyspie Arauco w Chile archeolodzy znaleźli 50 kurzych kości, które zostały datowane na 1321–1407 r. n.e. Ich DNA porównano z próbkami pochodzącymi z 37 kości ze stanowisk archeologicznych na 5 archipelagach polinezyjskich, datowanych na 900 p.n.e-1500 n.e. Wyniki badań genetycznych potwierdziły, że prekolumbijskie kury w Ameryce Południowej pochodzą z Polinezji, przy czym współczesne gatunki kury w Chile nadal wykazują znaczącą czystość genetyczną, bez domieszek europejskich.

Czytaj także: Kurze DNA nie potwierdza prekolumbijskich kontaktów między Polinezją a Ameryką

Polinezyjski katamaran (dwukadłubowiec). Rysunek Johna Webera, pokładowego artysty kapitana Cooka,  wykonany w 1781 (Wikimedia Commons). Nakrycia głowy są zrobione z tykw zdobionych elementami z liści i polinezyjskiego materiału tapa (z kory drzewa).

Polinezyjskie łodzie i słowa w Kalifornii 

W Ameryce Północnej kluczowe dowody pochodzą z dwóch źródeł. Pierwsze to nowe datowanie węglowe muszli zdobiących prehistoryczne ceremonialne nakrycia głowy używane przez Czumaszów w południowej Kalifornii, które obecnie są datowane na około 600 r. n.e., czyli kilkaset lat później niż niegdyś sądzono. Poprzednie datowanie sugerowało, że Czumasze zajmowali się połowami dalekomorskimi już 2 tysiące lat temu. Aktualny stan wiedzy wspiera hipotezę dotyczącą kalifornijsko-polinezyjskich kontaktów w pierwszym tysiącleciu n.e.

Drugi dowód jest natury lingwistycznej, a mianowicie nazwa canoe używana przez Czumaszów pochodzi od polinezyjskiej nazwy drewna używanego do budowy tej łodzi. Tradycyjne amerykańskie canoe były to stosunkowo proste konstrukcje - dłubanki lub proste łodzie z trzciny wiązanej w pęczki. Czumaszowie i ich sąsiedzi Tongva to jedyne północnoamerykańskie plemiona, które budowały canoe po polinezyjsku. Był to szczyt neolitycznej techniki: drewniane deski były przycinane, rozgrzewane w gorącej wodzie i naginane do odpowiedniego (opływowego) kształtu. W drewnie wiercono otwory, które pozwalały na związanie desek przy pomocy mocnych włókien z liści juki. Szczeliny między deskami były uszczelniane smołą, co sprawiało, że canoe było wodoszczelne. Łódź była elegancka, lekka, szybka i wytrzymała - idealna do pokonywania długich dystansów na wzburzonych wodach, w tym do połowów dalekomorskich - neolityczna wersja jachtu oceanicznego. 

Król Hawajów imieniem Kalaniōpu`u, witający kapitana Cooka, ok. 1781-83. Akwarela Johna Webbera (Wikimedia Commons)

Polinezyjskie DNA w Brazylii

Ostatni element tej układanki pochodzi z Brazylii. Badania 14 zachowanych czaszek członków plemienia Botocudo wykazały, że dwie z nich zawierają materiał mitochondrialny (matczyny) charakterystyczny dla Polinezyjczyków. Jeden z potencjalnych scenariuszy wspiera hipotezę o prekolumbijskim kontakcie między Polinezją a Ameryką. 

Posągi moai na Wyspie Wielkanocnej (fot. Wikimedia Commons)

Tak więc najnowsze odkrycia pokazują, że nie należy lekceważyć możliwości technologicznych starożytnych kultur z całego świata, i że historia ekspansji człowieka w najodleglejsze zakątki świata jest prawdopodobnie znacznie bardziej skomplikowana niż dotychczas sądzono.

Bibliografia:

• Choi, Charles Q. Polynesian DNA found in old Native American bones. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America.
• Clarke, Andrew, et al.  Proceedings of the SMBE Tri-National Young Investigators’ Workshop 2005 Reconstructing the Origins and Dispersal of the Polynesian Bottle Gourd (Lagenaria siceraria).
• Davidson, Keay. Did ancient Polynesians visit California? Maybe so. / Scholars revive idea using linguistic ties, Indian headdress. SFGate.
• Greenhill, Simon J.; Clark, Ross; Biggs, Bruce. "Entries for KUMALA.1 [LO] Sweet Potato (Ipomoea)". POLLEX-Online: The Polynesian Lexicon Project Online. 
• L’Anse aux Meadows National Historic Site. Unesco.
• Nelson, Bryan. Polynesian seafarers discovered America long before Europeans, says DNA study. Mother Nature Network. 
• Storey, Alice, et al. Radiocarbon and DNA evidence for a pre-Columbian introduction of Polynesian chickens to Chile. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America.
• Yirka, Bob. Sweet potato DNA indicates early Polynesians traveled to South America. Phys.org.