Bogowie Majów

W nadprzyrodzonym świecie Majów spotykamy wielu bogów, których charakteryzowały specyficzne atrybuty i którym przypisywano określone funkcje. W różnych przedstawieniach bogów obdarzano zarówno cechami antropomorficznymi, jak i zoomorficznymi. Niekiedy pojawiali się w odmiennych aspektach, na przykład jako bóstwa dnia albo nocy, bądź jako bogowie związani z czterema stronami świata. O przychylności bogów albo jej braku decydowali ludzie, którzy musieli im okazywać posłuszeństwo i składać należne ofiary, często z własnej krwi, gdyż bogowie, stwarzając człowieka z kukurydzy, obdarzyli go również własną krwią. Większość majańskich bóstw uosabiała ciała niebieskie lub siły przyrody (deszcz, grzmot, błyskawicę czy wiatr).



Glif k'uh oznaczający zarówno boga jak i świętość samą w sobie
(rysunek: John Montgomery)

Najpiękniejsze wizerunki majańskich bogów zawiera Kodeks Drezdeński i chociaż został on spisany w okresie postklasycznym, to przedstawione tam bóstwa pojawiają się również na wcześniejszych zabytkach, a zwłaszcza na malowanej ceramice Majów, co świadczy o tym, że panteon Majów nie uległ znaczącym zmianom w miarę upływu wieków. Niestety, nie zawsze znamy imiona konkretnych bogów i w niektórych przypadkach nadal oznaczamy ich tylko literami alfabetu. Taki sposób zaproponował na początku XX wieku niemiecki uczony Paul Schellhas, badający kodeksy pod kątem zawartych w nich informacji o bogach. Należy bowiem pamiętać, że w owych czasach nie potrafiono jeszcze odczytywać majańskich glifów. 



K'uh (bóstwo) jako postać antropomorficzna w Kodeksie Drezdeńskim

Najważniejszym bogiem Majów, którego kult sięga okresu preklasycznego, był bóg D według klasyfikacji Schellhasa. Przedstawiany był zazwyczaj jako bezzębny starzec, z zapadniętymi policzkami i z charakterystycznym orlim nosem. W literaturze bóg D wspominany jest jako Itzamnaaj, chociaż jego imię nie zostało do tej pory zadowalająco odczytane. Niektórzy uczeni zasugerowali imię Kokaaj. Z kolei w okresie postklasycznym znany był na Jukatanie jako Itzamná.

 

Itzamnaaj (bóg D) (Kodeks Drezdeński)

Jednym z najważniejszych atrybutów boga Itzamnaaj było symbolizujące ciemność obsydianowe zwierciadło, które pojawia się jako ozdoba na jego nakryciu głowy. Dzięki zachowanym inskrypcjom wiemy, że jako pan niebios Itzamnaaj uczestniczył w stworzeniu świata i nadzorował liczne rytuały. Zgodnie z informacjami podanymi przez biskupa Diego de Landa uważano go za pierwszego kapłana i mędrca, twórcę pisma i autora pierwszych kodeksów glificznych, uzdrowiciela i dobroczyńcę ludzkości. 


Kadzielnica z wizerunkiem boga Itzamnaaj
(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meskyk)

Itzamnaaj pojawiał się niekiedy z cechami zoomorficznymi. Jeden z wizerunków boga, zachowany w Toniná (stan Chiapas, Meskyk) przedstawia go z ptasimi piórami, szponami, pektorałem z muszli i zwierciadłem jako ozdobą.



Wizerunek boga Itzamnaaj na panelu z Toniná
(Muzeum na terenie stanowiska archeologicznego Toniná)

Bóg kukurydzy (bóg E według klasyfikacji Schellhasa) przedstawiany był jako młody, silny i szczupły mężczyzna.  Nosił siatkową spódniczkę w romboidalne wzory, które z jednej strony mogły symbolizować poletko kukurydzy, a z drugiej strony przypominały skorupę żółwia, nawiązując w ten sposób do odrodzenia boga.



Bóg kukurydzy (Kodeks Drezdeński)

Bóg kukurydzy zajmował szczególne miejsce w panteonie Majów, gdyż jego mityczne życie, od narodzin po dekapitację i późniejsze odrodzenie, odwzorowywało cykl wegetacyjny najważniejszej dla Majów rośliny, kukurydzy, którą trzeba zasiać i ściąć, aby zebrane w ten sposób ziarna mogły ponownie zakiełkować.

Wizerunek boga kukurydzy na Steli H w Quiriguá (Gwatemala)

Bóg kukurydzy pojawia się w dwóch aspektach. Jako Ajan ma głowę ozdobioną liśćmi w odniesieniu do młodej, zielonej i niedojrzałej jeszcze kukurydzy. Jako Ixiim ma wyraźnie wydłużoną głowę, przypominającą wyglądem kaczan dojrzałej, żółtej kukurydzy.

Wizerunek boga kukurydzy na wazie ceramicznej Majów
(Muzeum Popol Vuh w mieście Gwatemala)

Chahk (bóg B wg Schellhasa), bóg deszczu przedstawiany był z haczykowatym nosem i małymi wężami wyłaniającymi się z kącików ust. Jego najbardziej typową cechą była ozdoba ucha z muszli Spondylus. Często trzymał w ręku siekierkę, symbol piorunów i błyskawic.

Bóg deszczu Chahk (Kodeks Drezdeński)

Chahk odgrywał bardzo ważną rolę w religii Majów, gdyż deszcze decydowały o udanych zbiorach. Otaczano go więc szczególnym kultem w tych rejonach, gdzie brak wody odczuwano najdotkliwiej. Liczne dary składano mu zwłaszcza w grotach i w studniach cenotes na Jukatanie.

Kadzielnica z wizerunkiem boga Chahk
(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Znane są różne aspekty tego bóstwa, między innymi związane z czterema stronami świata (wschód, północ, zachód, południe) i ich odpowiednimi kolorami: chak (czerwony), sak (biały), ihk' (czarny) i k'an (żółty). Poza tym inskrypcje wspominają też boga Yax Ha'al Chahk, czyli boga pierwszego deszczu.

Tańczący bóg Chahk
(rysunek na podstawie sceny wymalowanej na wazie ceramicznej Majów)

Boga słońca, K’inich Ajaw (bóg G wg Schellhasa), przedstawiano z typowym dla niego zezem i zębem w kształcie litery T. Poza tym jego twarz lub ciało zdobił glif k’in, które to słowo oznaczało u Majów zarówno „słońce”, jak i „dzień”.

Bóg K'inich Ajaw (Kodeks Drezdeński)

Władcy Majów bardzo często utożsamiali się z bogiem K'inich Ajaw. W momencie objęcia tronu, kiedy przyjmowali nowe, królewskie imię, bardzo często dodawali do niego tytył K'inich. Znane są dwa aspekty boga, nawiązujące do dziennej wędrówki słońca po niebie i nocnej przeprawy przez mroczny świat podziemny.



Wizerunek boga Słońca - detal z tronu w Dos Pilas (Gwatemala)
(Narodowe Muzeum Archeologii i Etnologii w mieście Gwatemala)

Jako bóg nocy oznaczał słońce-jaguara, gdyż właśnie jaguar, wyruszający na polowania po zmroku, był zwierzęciem kojarzonym z nocą. W tym aspekcie boga charakteryzowały uszy jaguara i linia biegnąca pod oczyma. Jego wizerunki zdobiły często tarcze wojenne, gdyż wiązany był z wojną, ofiarami i śmiercią.

Wizerunek boga słońca-jaguara zdobiący jedną z kadzielnic z Palenque
(Muzeum Albertu Ruz Lhuiller w Palenque, stan Chiapas, Meksyk)

K’awiil (bóg K wg Schellhasa) przedstawiany był z jedną nogą zmieniającą się w węża i z płonącą pochodnią na czole.  Był bóstwem związanym z samoofiarą i przywoływano go bardzo często podczas rytuałów wizji. Na zachowanych zabytkach można dostrzec jego głowę wyłaniającą się z rozwartych paszczy węży zdobiących laski ceremonialne, stanowiące jeden z najważniejszych atrybutów władzy królewskiej.

Wizerunek boga K'awiil na jednej z waz ceramicznych Majów
(Muzeum Popol Vuh w mieście Gwatemala)

K'awiil był głównym bóstwem związanym z rządzącą dynastią, gdyż to właśnie jego postać pojawiała się na królewskich berłach-sceptrach przyjmowanych przez władców w dniu objęcia tronu. Większość takich sceptrów była przypuszczalnie wykonana z drewna i nie przetrwała do naszych czasów. Na kamiennych zabytkach zachowały się jednak wspaniałe wizerunki władców trzymających w dłoniach królewskie berła.

 

Królewskie berła ozdobione wizerunkiem boga K'awiil

(detale ze stel w Dos Pilas, Gwatemala)

K'awiil - jako bóstwo zapewniające żyzność i dostatnie życie - był przedstawiany z naczyniami lub koszami pełnymi ziaren kukurydzy i kakaowca.


K'awiil (Kodeks Drezdeński)

Nic zatem dziwnego, że jego wizerunki pojawiały się również na kamieniach szczytowych, które zdobiły komnaty majańskich władców i upamiętniały daty poświęcenia ich domów.

Kamień szczytowy z budowli w Dzibilnocac (stan Campeche, Meksyk)
(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Wizerunek innego boga, nie pojawiającego się na stronach kodeksów lecz również funkcjonującego w symbolice władzy królewskiej, zdobił Sak Huun, białą opaskę z papieru amate, zawiązywaną wokół głowy w momencie koronacji. Często określany jest przez uczonych jako bóg „Trefniś”, gdyż jego charakterystyczne nakrycie głowy z trzema ozdobami kojarzyło się uczonym z czapkami błaznów na dworach królewskich średniowiecznej Europy. Na Steli H w Quiriguá (Gwatemala)  zachował się pięknie wyrzeźbiony glif określający dzień Ajaw w sakralnym kalendarzu Majów. Ponieważ słowo ajaw odnosi się do władcy, a zatem dzień przedstawiono jako głowę króla z opaską ozdobioną wizerunkiem boga Sak Huun.

Glif dnia Ajaw przedstawiający głowę władcy z opaską Sak Huun
(detal z inskrypcji wyrzeźbionej na Steli H w Quiriguá 

Z kolei w Palenque, na panelach upamiętniających objęcie tronu, możemy dostrzec wizerunki tegoż boga przymocowane do hełmu ko'haw, stanowiącego również jeden z insygniów królewskich.

Hełm ko'haw ozdobiony wizerunkiem boga
(detal ze sceny wyrzeźbionej na platformie w Świątyni XIX w Palenque)
(Muzeum Alberto Ruz Lhuillier w Palenque, Chiapas, Meksyk)

Najważniejszy bóg świata podziemnego, który pojawia się w księdze Popol Vuh pod imieniem Hun Camé, to odpowiednik boga L w okresie klasycznym. Niestety jego imię wciąż stanowi dla nas tajemnicę. Boga L przedstawiano zawsze jako mężczyznę w zaawansowanym wieku i z kwadratowymi źrenicami. Nosił narzutkę ze skóry jaguara i charakterystyczny kapelusz, na którym siedział zazwyczaj ptak Muwaan, uważany za jednego z posłańców świata podziemnego.

Bóg L (Kodeks Drezdeński)

Atrybutem bóstwa było też cygaro, z którym pojawia się w wielu scenach na majańskich zabytkach. Archeolodzy natrafili też na małe, prostokątne naczynia ceramiczne ozdobione wizerunkami boga L, trzymającego w dłoni liść tytoniu. Mogły one zatem służyć własnie do przechowywania tytoniu, palonego później podczas rytuałów.

Bóg L z cygarem i nakryciem głowym ozdobionym ptakiem Muwaan
(rysunek na podstawie tzw. Wazy Siedmiu Bóstw)

Bóg ten nie był jednak związany tylko ze śmiercią, gdyż jednocześnie był uważany za boga danin, handlu i dostatniego życia. Przedstawiano go niekiedy jako kupca wędrującego z kijkiem w ręku i z towarami na plecach.

Bóg L jako wędrowny kupiec. Kolumna z Bakná  (Campeche, Meksyk)
(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Ze światem podziemnym - zwanym w języku jukateckim Metnal, a w języku k'iche Xibalbá - związane były dwa bóstwa śmierci. Paul Schellhas uznał ich za jednego boga i określił literą A, a dopiero później uczeni zrozumieli, że chodzi o dwie różne postacie, określane obecnie jako bogowie A i A'. 

Bóg śmierci (Kodeks Drezdeński)

Boga A możemy rozpoznać po obnażonych kościach i trupiej czaszce oraz ozdobach w formie skrzyżowanych piszczeli lub gałek ocznych – najczęściej spotykanych u Majów symboli śmierci.

Wizerunek boga śmierci zdobiący kadzielnicę
(Wystawa czasowa w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

W różnych rejonach Majów, zwłaszcza w okresie postklasycznym, bóg A nosił imiona Ah Puch, Kisin, Yum Kimil lub Kimi, jednak w okresie klasycznym był przypuszczalnie znany jako Chamiiy.

Szkieletowa postać boga śmierci na stiukowym reliefie w Toniná (Chiapas, Meksyk)

Bóg A’ natomiast, znany pod imieniem Akan, wyróżniał się czarną opaską na oczach, symbolem ciemności ak’ab, i znakiem przypominającym używany przez nas znak procentu „%”. 

Bóg Akan (Kodeks Drezdeński)

Bóstwo to wiązało się z napojami alkoholowymi, nieoczekiwaną śmiercią, ofiarami i dekapitacją, gdyż przedstawiano go niekiedy ścinającego sobie głowę.

Wizerunek boga Akan na jednej z waz Majów
(Muzeum Ameryki w Madrycie)

Bóg N (według klasyfikacji Schellhasa) wspominany jest w literaturze jako Pawahtuun, które to imię zostało błednie odczytane w pierwszych latach prac nad pismem Majów. Obecnie wiemy, że jego imię powinno brzemić Itzamtuun.

Bóg N (Kodeks Drezdeński)

Stary bóg N był przedstawiany z morską muszlą lub skorupą żółwia na plecach i z charakterystycznym siatkowym nakryciem głowy.

Wizerunek boga Pawahtuun na jednej z waz ceramicznych Majów
(Muzeum Popol Vuh w mieście Gwatemala)

Pawahtuun związany był z czterema stronami świata i dlatego pojawiał się w czterech aspektach. Bóstwa te miały za zadanie podtrzymywanie nieboskłonu. Fasady budowli Majów ozdobione były niekiedy rzeźbionymi postaciami bogów Pawahtuun, którzy dźwigali na swych barkach niebo, przedstawiane symbolicznie jako splecione węże. Kamienne wizerunki bóstw służyły też jako podpory tronów królewskich.

Postać boga N podtrzymującego kamienną ławę w tzw. Domu Bakabów,
w dzielnicy Las Sepulturas w Copán, Honduras
(Regionalne Muzeum Archeologiczne w Copán Ruinas, Honduras)

Bogowie-wioślarze nie zostali uwzględnieni w klasyfikacji Schellhasa, gdyż ich wizerunki nie pojawiają się na stronach majańskich kodeksów. O ich istnieniu dowiedzieliśmy się dzięki inskrypcjom glificznym i ikonografii. Jednak ich oryginalne imiona nadal pozostają dla nas tajemnicą.

Bloki glificzne z imionami bogów-wioślarzy
(detal ze Steli C w Quiriguá, Gwatemala)

Bogowie wioślarze zabierali zmarłych władców, personifikujących boga kukurydzy, w podróż do świata podziemnego. Uosabiali dzień i noc, a zatem światło i ciemność, życie i śmierć. Wioślarz Jaguar przedstawiany był jako bezzębny starzec z nakryciem głowy w kształcie łba jaguara, a Wioślarz Kolec Płaszczki – z  perforatorem z kości lub kolca, umieszczonym w przegrodzie nosowej. 


Bogowie-wioślarze zabierający boga kukurydzy do świata podziemnego
(współczesny ryt na podstawie kości z Grobowca 116 w Tikal, Gwatemala)

Bogowie ci wspominani są w inskrypcjach opowiadających o wydarzeniach związanych ze stworzeniem świata. Teksty z wielu majańskich miast, jak Toniná, Piedras Negras, Dos Pilas, Tikal czy Naranjo opisują rytuały odbywające się "w towarzystwie" - yitaj - bogów-wioślarzy. Stele z Ixlu (Gwatemala) przedstawiają w górnej części postacie bogów-wioślarzy nadzorujących ceremonie.

Fragment Steli 2 z Ixlu. Postacie bogów-wioślarzy są widoczne
w górnej części steli, w narożnikach

Bóg wiatru przedstawiany był jako piękny młodzieniec, z opaską na głowie ozdobioną symbolem kwiatu. Natomiast glif oznaczający wiatr - Ik' (przypominający naszą literę T) pojawiał się na jego policzku lub uchu.

Pochodzący z Palenque glif przedstawiający głowę boga wiatru 
(Muzeum Majów w Cancún, Meksyk)

Bóg ten uosabiał tchnienie duszy, ale wiązany był też z zapachem kwiatów i dźwiękami muzyki.

Glif przedstawiajacy głowę boga wiatru, wymalowany na naczyniu ceramicznym
(Muzeum na wyspie Santa Barbara, Peten, Gwatemala)

W Panteonie Majów nie zabrakło również kobiet. Chak Chel (bogini O wg klasyfikacji Schellhasa) przedstawiano jako zgarbioną staruszkę, ze zmarszczkami na twarzy. Jej głównymi atrybutami były: nakrycie głowy w formie motka bawełny lub zwiniętego węża, ozdoby w postaci gałek ocznych lub skrzyżowanych piszczeli oraz uszy i łapy jaguara.



Bogini Chak Chel (Kodeks Drezdeński)

Sprawowała ona różne, można by rzec przeciwstawne, funkcje. Z jednej strony wiązano ją z narodzinami dzieci, czyli z życiem, a z drugiej strony – ze zniszczeniem świata. Jako patronka porodów i tkactwa była najważniejszą boginią majańskich kobiet, które przechowywały w domach figurki przedstawiające Chak Chel i udawały się z pielgrzymkami do jej sanktuariów.

Figurka z wyspy Jaina przedstawiająca być może boginię Chak Chel
(Didrischen Art Museum, Helsinki, Finlandia)

Bogini Księżyca z kolei była piękną, młodą kobietą. Przedstawiano ją najczęściej siedzącą na sierpie Księżyca i trzymającą w ręku królika, którego zarys Majowie dostrzegali na tarczy Księżyca. 

Bogini Księżyca (Kodeks Drezdeński)

W okresie klasycznym nazywano ją Ix Uh, czyli dosłownie "Pani Księżyc". Jeden z jej wizerunków został wyrzeźbiony na wieczku skrzynki znalezionej w grocie Hun Nal Ye w Alta Verapaz (Gwatemala)


Wizerunek bogini Księżyca na wieczku skrzynki z groty w Alta Verapaz
(Narodowe Muzeum Archeologii i Etnologii w mieście Gwatemala)

Poza wymienionymi bóstwami, które najczęściej wspominane są w majańskich inskrypcjach bądź przedstawiane na zabytkach kamiennych lub w scenach wymalowanych na ceramice, istniało jednak jeszcze wiele innych bogów. Królestwa Majów miały swoich boskich patronów, zwykle połączonych w triady, jak w przypadku Palenque, Tikal czy Caracol. Były też bóstwa personifikowane przez władców podczas najróżniejszych rytuałów. W okresie postklasycznym natomiast pojawiają się - zwłaszcza w kodeksach - bóstwa znane wśród mieszkańców Płaskowyżu Meksykańskiego, co stanowiło zapewne konsekwencję wymiary kulturowej z tamtymi ziemiami.