Mezoameryka (łac. Ameryka środkowa) to obszar kulturowy rozciągający się w przybliżeniu od centralnego Meksyku po Belize, Gwatemalę, Salwador, Honduras, Nikaraguę i północną Kostarykę, w którym rozwinęło się kilka kultur prekolumbijskich. Nazwy tej pierwszy raz użył niemiecki etnolog Paul Kirchhoff w XX wieku. Jako region łączący dwa kontynenty i dzielący dwa oceany Mezoameryka jest bardzo zróżnicowana geograficznie i klimatycznie: od gór po niziny, od klimatu tropikalnego przez zimny górski do umiarkowanego.
Mapa Mezoameryki (rys. Wikimedia Commons)
Okres prehistoryczny
Mezoamerykę definiuje szereg elementów wspólnych dla różnych miejscowych kultur. Począwszy od 7000 r. p.n.e. udomowienie kukurydzy, fasoli, kabaczka i papryki chili oraz indyka i psa spowodował przejście od gospodarki łowiecko-zbierackiej do rolnictwa i osiadłego trybu życia. Następnie rozwinęły się takie elementy kulturowe jak złożony system mitologiczny i religijny, dwudziestkowy system liczbowy, złożony system kalendarzowy (kalendarz rytualny 260-dniowy i słoneczny 365-dniowy) oraz rytualna gra w piłkę. W tym samym okresie rozpoczęła się stratyfikacja społeczeństwa i zaczęły powstawać duże centra ceremonialne, połączone siecią szlaków handlowych dla wymiany towarów luksusowych takich jak obsydian, jadeit, kakao, cynober, ozdobne muszle, hematyt i ceramika. Choć starożytni Mezoamerykanie znali koło i podstawy metalurgii, technologie te nie stały się kulturowo znaczące.
--------------------
Czytaj także: Kto odkrył Amerykę? , Uczmy się od pierwszych Amerykanów, Trzy siostry: fasola, kukurydza i kabaczek, Dzika historia fasoli, Majańskie Pompeje, Starożytne psy, koła i drapacze chmur
--------------------
Okres preklasyczny (ok. 2500 pne-200 ne)
Na początku tego okresu burzliwy rozwój przeżywało wybrzeże Pacyfiku, po 1500 r. p.n.e. rozkwitła kultura Tlatilco w Dolinie Meksykańskiej i kultura olmecka nad Zatoką Meksykańską. Preklasyk to także rozwój architektury monumentalnej i złożonych ośrodków miejskich takich jak majańskie El Mirador, Calakmul i Tikal oraz zapoteckie Monte Alban. W okresie tym powstały także pierwsze mezoamerykańskie systemy pisma (olmecki, zapotecki, majański), które osiągnęły swój szczyt w okresie klasycznym w postaci majańskich hieroglifów. Mezoameryka to jeden z 5 ośrodków na całym świecie, w których niezależnie rozwinęło się pismo.
.jpg)
Fragment Panelu 96 glifów z pałacu w Palenque z tekstem glificznym (fot. Boguchwała Tuszyńska)
Okres klasyczny (250-900 ne)
W okresie klasycznym w centralnym Meksyku szczyt potęgi osiągnęło miasto Teotihuacan, które stworzyło imperium militarne i handlowe o ogromnym zasięgu i wpływach, a w rejonie Majów rozkwita Tikal w Gwatemali. Tikal również było niezwykle aktywne w dwóch dziedzinach: w handlu (cała Mezoameryka) i działaniach wojennych (konflikty z Uaxactun, Caracol, Dos Pilas, Naranjo i Calakmul). Po upadku Teotihuacán około 600 r. n.e. nawiązała się rywalizacja między centrami politycznymi w centralnym Meksyku takimi jak Xochicalco i Cholula, a ludy Nahua z Ameryki Północnej ruszyły na południe docierając do północnego Meksyku i wypierając wcześniejszych mieszkańców. W rejonie majańskim ważnymi miastami są Caracol, Copan, Palenque, Calakmul (sprzymierzone z Caracol przeciw Tikal), Dos Pilas, Aguateca i Cancuen. Okres ten kończy się tzw. upadkiem Majów (Maya collapse), czyli okresem schyłkowym, kiedy następuje ogólna depopulacja dotychczasowych ośrodków i rozwój nowych miast na północy Jukatanu.
--------------------
Czytaj także: Czemu Majowie upadli, Upadek Majów: szlaki handlowe, Pod Piramidą Słońca, Grobowy makijaż, Krwawe rytuały
--------------------
Okres postklasyczny (1000–1697 ne)
Okres postklasyczny przyniósł upadek wielu wielkich miast ery klasycznej i wzrost nowych ośrodków. W XI-XIII wieku Toltekowie zdominowali centralny Meksyk, w XI-XII wieku Oaxaca została na krótko zjednoczona pod panowaniem władców misteckich, a północne rejony Majów przez Mayapan. W XV wieku w Dolinie Meksyku Imperium Azteków rośnie w siłę, mając szansę na stworzenie potęgi niewidzianej od czasów Teotihuacan, kiedy to Hiszpanie odkrywają Amerykę i w krótkim czasie podbijają Azteków i ich sprzymierzeńców. Ostatnie niezależne państwo mezoamerykańskie - Tayasal upada w 1697 r.
Ale okres postklasyczny to nie tylko upadek, ale także rozwój technologiczny w architekturze, inżynierii i uzbrojeniu. Począwszy od 800 r.ne. rozwija się metalurgia, a w postklasyku nowe stopy i techniki obróbki umożliwiają produkcję narzędzi i biżuterii z metalu. Następuje też prawdopodobnie "wzrost klasy średniej", większa mobilność społeczna i idące za tym zmiany w organizacji politycznej (upadek absolutyzmu). Jest to także okres rozwoju kultury i sztuki, powstaje piękna i różnorodna ceramika, kodeksy (książki), złotnictwo, poezja, a nawet instytuty botaniczne zakładane przez azteckie elity.
--------------------
Czytaj także: Sekrety starożytnej biżuterii, Broń Azteków, Wiszące mosty Majów
--------------------
Okres kolonialny
Starożytne kultury mezoamerykańskie zostały w dużym stopniu zniszczone przez hiszpańską konkwistę w XVI wieku i kolejnych stuleciach. Jednak pewne aspekty kulturowe przetrwały wśród miejscowej ludności i wielu potomków Majów czy Azteków nadal używa swoich języków ojczystych i zachowuje tradycje, których korzenie sięgają tysiące lat wstecz.
Chronologia wybranych cywilizacji mezoamerykańskich
Zobacz także: mapy Mezoameryki na stronie Famsi
Bibliografia:
- Coe, Michael, Mark Van Stone (2005). Reading the Maya Glyphs. Thames&Hudson.
- Kettunen, Harri, Christope Helmke. Wprowadzenie do hieroglifów Majów. Tłum. Boguchwała Tuszynska. 14-ta Europejska Konferencja Majanistyczna, Kraków 2009.
- Olko, Justyna, Jarosław Źrałka (2008). W krainie czerni i czerwieni. Kultury prekolumbijskiej Mezoameryki. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
- Stuart, David (2011). The Order of Days. The Maya World and the Truth About 2012. New York: Harmony Books
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz