Miasta Majów: Copán (Honduras) – część I

Ruiny Copán od najdawniejszych czasów zachwycały wszystkich podróżników i uczonych. Pierwszy opis miasta pochodził od Hiszpana Diego García de Palacio i zawarty był w liście, wysłanym w 1576 roku z Gwatemali do króla Hiszpanii Filipa II. O Copán wspominał też w II połowie XVII wieku kronikarz Francisco Antonio Fuentes y Guzmán. On to podał, że nazwa miasta związana jest z przepływającą w pobliżu rzeką i w języku tubylców oznaczała Most. Co do oryginalnej nazwy miasta, to nadal epigraficy nie są pewni czy brzmiała ona Xukpi czy Xukup.

Glif-emblemat Copán z inskrypcji na Steli A

Badania ruin rozpoczęły się w zasadzie już w latach 30-tych XIX wieku. W 1834 roku przybył tu Anglik hiszpańskiego pochodzenia, Juan Galindo, który sporządził szczegółowy raport na temat placów, budowli, stel i ołtarzy. W 1839 roku dotarli do Copán J.L. Stephens i F. Catherwood, którego wspaniałe rysunki utrwaliły piękno majańskich stel. Ponieważ tereny, na których leżały ruiny, były prywatną własnością, a właściciel niezbyt przychylnym okiem patrzył na dwóch obcych przybyszów, zatem aby zbadać zabytki, Stephens musiał kupić miasto za pięćdziesiąt dolarów.

Litografia Fryderyka Catherwooda przedstawiająca Stelę D z Copán

Pod koniec XIX wieku poważne prace wykopaliskowe rozpoczęli archeolodzy z Muzeum Peabody Uniwersytetu Harvarda, do których z czasem dołączył Honduraski Instytut Antropologii i Historii oraz Honduraski Instytut Turystyki. Badania prowadzone przez uczonych z wielu krajów doprowadziły do odtworzenia dziejów miasta i ustalenia dynastii rządzącej. Osobami, które przyczyniły się do poznania historii Copán są, miedzy innymi: Alfred P. Maudslay, Herbert Spinden, Sylvanus Morley, Gustavo Strömsvik, Gordon Willey, William Coe, Robert Sharer, Claude Baudez, Ricardo Agurcia, William T. Sanders, William i Barbara Fash, Rudy Larios i Will Andrews. Z kolei prace epigraficzne prowadzili Linda Schele, David Stuart i Nikolai Grube. W 1980 roku ruiny Copán zostały wpisane przez UNESCO na listę Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości.

Copán powstało już w okresie preklasycznym, jednak znana nam historia miasta rozpoczyna się od założenia dynastii przez króla K’inich Yax K’uk’ Mo’, który przybył tam w roku 426 n.e. Jest to wciąż dość zagadkowa postać. Przypuszczalnie był on powiązany z Teotihuacán, chociaż swą młodość spędził prawdopodobnie na ziemiach Petén, gdyż poświadczają to badania antropologiczne. Przez wiele lat uczeni uważali, że pochodził z Tikal, gdyż w mieście tym natrafiono na teksty wspominające dostojnika o imieniu K’uk’ Mo’, choć był to tylko zbieg okoliczności. Natomiast David Stuart zasugerował, że miejscem pochodzenia K’uk’ Mo’ mogło być Caracol, ponieważ inskrypcje z Copán podają, że przybył on z Huxwitza’, które to słowo oznaczało oryginalną nazwę Caracol.

     Wizerunek K’inich Yax K’uk’ Mo’ zachowany na przykrywce kadzielnicy

znalezionej w grobowcu władcy K’inich Uti’ Witz' K’awiil w piramidzie Chorcha

                   (Regionalne Muzeum Archeologiczne w Copán Ruinas)

K’inich Yax K’uk’ Mo’ sprawował władzę przez dziesięć lat i, mimo że jego rządy trwały stosunkowo krótko, doprowadził do wzniesienia wielu budowli, a jego status jako założyciela dynastii okazał się tak znaczący, że wszyscy następcy tronu w Copán podkreślali w inskrypcjach przynależność do tego samego rodu, aby wzmocnić własną władzę i prestiż.

Wizerunek K’inich Yax K’uk’ Mo’ w niszy wyrzeźbionej na Świątyni 16

                                  (Muzeum Rzeźby w Copán)

Sercem Miasta od samego początku był ogromny Akropol, którego najwcześniejsze konstrukcje pochodzą z lat 100 – 400 n.e. Wielokrotnie modyfikowany składa się z całej grupy budowli, wzniesionych jedna na drugiej. W okresie klasycznym Akropol był centrum politycznym i ceremonialnym miasta i regionu. Przy Zachodnim Dziedzińcu Akropolu, K’inich Yax K’uk’ Mo’ wzniósł niewielką budowlę w stylu typowym dla Teotihuacán, nazwaną przez archeologów Hunal, która później posłużyła mu jako grobowiec. Władcę pochowano z licznymi klejnotami z jadeitu i ceramiką wykazującą wyraźne wpływy kulturowe z centralnego Meksyku.

Po śmierci Yax K’uk’ Mo’ na tronie zasiadł jego syn, którego imienia nie udało się jeszcze w pełni odczytać i określany jest jako K’inich „Popol Hol”. Jednym z najcenniejszych zabytków z jego czasów jest kamienny dysk znaleziony w budowli Motmot, przedstawiający władcę w towarzystwie ojca i podający datę poświęcenia budowli w 443 roku.

 

                                       Dysk Motmot: oryginał (po lewej) i replika (po prawej)

                                                         (Muzeum Rzeźby w Copán)

Podczas sprawowania rządów przez K’inich „Popol Hol” powstała pierwsza wersja boiska do gry w piłkę, ozdobiona pomalowanymi na czerwono wizerunkami ptaka 7 Ara, znanego jako Vucub Caquix z księgi Majów Popol Vuh.



Wizerunek ptaka 7 Ara, zdobiący boisko do gry w piłkę
(Muzeum Rzeźby w Copán)

Z czasów tego samego władcy zachowała się Stela 63, która została znaleziona przez archeologów wewnątrz budowli Papagayo.

Stela 63 wzniesiona przez K’inich „Popol Hol”
dla uczczenia końca 9-tego bak'tuna w 435 roku
(Muzeum Rzeźby w Copán)

W tym okresie grób Yax K’uk’ Mo’ został przysłonięty nieco wyższą konstrukcją, zwaną Yehnal, a wkrótce nad nią powstała kolejna budowla – Margarita. Jej schody zostały po obu stronach ozdobione modelowanymi w stiuku panelami, przedstawiającymi dwa splecione ptaki:  kwezala (k’uk’ ), z zielonymi piórami i czerwonym grzebieniem, oraz arę (mo’ ), z długim czerwonym ogonem oraz żółtymi i niebieskimi piórami. Do ich łbów dołączone zostały symbole yax, a z ptasich dziobów wyłaniają się małe głowy boga K’inich Ajaw. Kombinacja elementów ikonograficznych dawała więc imię władcy K’inich Yax K’uk’ Mo’. Ściany świątyni pomalowane zostały na kolor czerwony. Budowla kryła w swym wnętrzu grobowiec z ciałem kobiety, prawdopodobnie żony króla.

Niewiele informacji zachowało się o kolejnych pięciu władcach Copán. Wiemy o nich dzięki wizerunkom wyrzeźbionym na znacznie później wzniesionym Ołtarzu Q.

Wizerunki władców Copán (od prawej do lewej: Władca 3, K'altuun Hix,
Władca 5 i Władca 6) na Ołtarzu Q (Muzeum Rzeźby w Copán)

Ósmy władca, noszący królewskie imię Wi’ Yohl K’inich i sprawujący rządy w latach 532 – 551, nadzorował konstrukcję budowli, nazwanej przez archeologów Ante, którą później przykryły kolejne piramidy, znajdujące się obecnie pod Wschodnim Dziedzińcem Akropolu. Ante została poświęcona przypuszczalnie około 541 – 542 roku i dzisiaj możemy dotrzeć do niej jedynie specjalnym tunelem, wykopanym przez archeologów. Na budowli zachował się pokryty inskrypcją stopień, znaleziony w 1989 roku przez Roberta Sharera.

Stopień z budowli Ante, z wyrzeźbioną inskrypcją z czasów władcy Wi’ Yohl K’inich



Wizerunki władców Copán (od prawej do lewej: Bahlam Nehn, Wi' Yohl K'inich,
Władca 9 i "Jaguar Księżyc") na Ołtarzu Q (Muzeum Rzeźby w Copán)

Nie wiemy nic o rządach dziewiątego władcy, ale w połowie VI wieku tron objął „Jaguar Księżyc”, którego oryginalne imię nie zostało jeszcze odczytane. Za jego czasów piramida Margarita została częściowo zasypana, aby umożliwić ustawienie nowej platformy i kolejnej świątyni, nazwanej przez archeologów Rosalila. Rosalila została wzniesiona w 571 roku. Zewnętrzne ściany pomalowano na czerwono, a fasadę pokrywały modelowane w stiuku dekoracje w kolorach czerwonym, żółtym i zielonym. W centrum umieszczono wizerunek boga słońca K’inich Ajaw z nakryciem głowy ozdobionym zielonym kwezalem k’uk’ z oczyma ary mo’, co ponownie wyrażało imię założyciela dynastii. Z rozwartych paszczy węży, wyrzeźbionych na narożach świątyni, wyłaniają się głowy bóstw lub otaczanych kultem przodków. W górnej części budowli pojawia się maszkaron potwora ziemskiego, symbolizujący świętą górę witz.

Replika Rosalili w Muzeum Rzeźby w Copán

Po stronie północnej i południowej Rosalili wzniesiono jeszcze dwie inne wspaniałe budowle, które – zdaniem uczonych – mogły odnosić się do pojawiającej się w inskrypcjach nazwy Hux Witik. Być może w czasach Majów tak właśnie określano tę część miasta. Rosalila stanowiła największe sanktuarium Copán przez okres około stu lat, a o jej wielkim znaczeniu dla historii miasta może świadczyć fakt, że nie została – tak jak poprzednie zniszczona, lecz osłonięta z wielką starannością. Majowie zrobili wszystko, aby nie uszkodzić pięknych stiukowych dekoracji. Rosalila została odkryta przez honduraskiego archeologa Ricardo Agurcia w 1989 roku. Jej odkopywanie trwało siedem lat, a replikę Rosalili możemy podziwiać dziś w miejscowym muzeum.

Detale stiukowych dekoracji na budowli Rosalila
(Replika w Muzeum Rzeźby w Copán)

Znaczący rozwój miasta rozpoczął się od chwili, gdy na tronie zasiadł jedenasty władca Copán, noszący imię K’ahk’ Uti’ Chan Yopaat (znany też jako „Butz’ Chan”). Miał wówczas zaledwie piętnaście lat, ale rządził przez pół wieku, od 578 do 628 roku. Pozostawił po sobie Stelę 7 (613 r.) i Stelę P (623 r.) oraz Ołtarz Y (628 r.).

 

            Stela P wzniesiona w 623 roku przez K’ahk’ Uti’ Chan Yopaat, jedenastego władcę Copán

Jego następca, K’ahk’ Uti’ Witz’ K’awiil, który utrzymał się u władzy przez kolejne niemal siedemdziesiąt lat, był osobą bardzo energiczną i aktywną, a jego imię pojawia się na wielu zabytkach. Pozostawił po sobie rzeźbione ołtarze (z lat 682-692) i liczne stele (z lat 651-682) ustawione nie tylko na głównym placu, ale i w oddalonych zakątkach miasta.

  

                 Stela 2 (po lewej) i Stela 3 (po prawej) wzniesione przez K’ahk’ Uti’ Witz’ K’awiil

                                             w 652 roku, z okazji końca jedenastego k’atuna


Stela 1 z 667 roku przedstawia K’ahk’ Uti’ Witz’ K’awiil personifikującego boga kukurydzy

Stela I z 677 roku z wizerunkiem króla w masce boga GI,
związanego w mitologii Majów z wodą i słońcem

Stela E z 692 roku upamiętnia koniec trzynastego k’atuna.
Wzniesiona przez K’ahk’ Uti’ Witz’ K’awiil, nawiązuje też do wydarzeń z życia władcy Bahlam Nehn.

K’ahk’ Uti’ Witz’ K’awiil został pochowany w piramidzie Chorcha, wzniesionej na wcześniejszych budowlach, miedzy innymi Motmot i Papagayo. W jego grobowcu złożono liczne dary, między innymi kodeks i kadzielnice, których pokrywki w formie figurek ludzkich postaci przedstawiały kolejnych przedstawicieli rządzącej dynastii.

Zobacz też przykrywki kadzielnic znalezione w grobowcu K’ahk’ Uti’ Witz’ K’awiil i przechowywane w Regionalnym Muzeum Archeologicznym w Copán Ruinas (Honduras) w: Fotogaleria: Kadzielnice

Czytaj także: Miasta Majów: Copán (Honduras) - część II
                     Miasta Majów: Copán (Honduras) - część III