Pas niebiański w ikonografii Majów

Kiedy pod koniec XIX wieku drezdeński bibliotekarz Ernst Förstemann badał kodeksy Majów, zwrócił uwagę na pojawiające się w nich bardzo charakterystyczne pasy. Były one podzielone na prostokąty zawierające różne symbole.

Fragment pasa, który zaintrygował  Ernsta Förstemanna
(Kodeks Madrycki)

Förstemann uznał, że przedstawiają one glify siedmiu znanych w starożytności planet i nazwał je „pasami niebiańskimi”. Określenie to używane jest do dnia dzisiejszego, choć obecnie wiemy, że jedynymi ciałami niebieskimi, których glify spotykamy z całkowitą pewnością na pasie niebiańskim są: Słońce, Księżyc i Wenus.

Strona 74 Kodeksu Drezdeńskiego przedstawia prawdopodobnie
scenę zniszczenia poprzedniego świata.
Cielsko węża ozdobione jest pasem niebiańskim

Na stronie 71 Kodeksu Madryckiego, pod pasem niebiańskim widzimy glify
zaćmienia Słońca, a poniżej żółwia z symbolami trzech kamieni stworzenia.
Majański gwiazdozbiór Żółwia odpowiada trzem gwiazdom, określanym przez nas jako Pas Oriona

Na stronie 24 Kodeksu Paryskiego przedstawiono pas niebiański,
pod którym można dostrzec glify zaćmienia Słońca,
a pod nimi trzy gwiazdozbiory Majów: Skorpiona, Zółwia i Węża Grzechotnika

Na początku XX wieku Edward Seler zauważył pasy niebiańskie zachowane na wymodelowanych w stiuku reliefach z Palenque: w Domu A w Pałacu oraz w Świątyni Krzyża, Świątyni Liściastego Krzyża i w Świątyni Inskrypcji. Pasy niebiańskie otaczały tutaj postacie władców i bóstwa.

 

Wymodelowane w stiuku reliefy zdobiące filary Pałacu w Palenque.

Pomimo zniszczenia, w górnej części można jeszcze dostrzec

fragmenty pasa niebiańskiego

Bardzo szczegółową analizę pasów niebiańskich w ikonografii Majów przeprowadzili John B. Carlson i Linda C. Landis. Okazało się wówczas, że pasy te spotkać można nie tylko w kodeksach Majów i na kamiennych zabytkach (fryzach, nadprożach, kolumnach), ale również na malowidłach i na ceramice (gdzie zdobiły trony, na których zasiadali bogowie lub otaczały wizerunki bóstw).

Przykład pasa niebiańskiego wymalowanego na ceramice
(Talerz znaleziony w grobowcu w Dos Pilas, Gwatemala)
(Narodowe Muzeum Archeologii i Etnologii w mieście Gwatemala)



Pas niebiański na malowidle z Bonampak
(replika w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Uczonym udało się zidentyfikować kilkanaście symboli, które mogą poajwiać się na pasie niebiańskim. Do najczęściej spotykanych należą:

- skrzyżowane pasy;

- k’in (Słońce, dzień);

- uh (Księżyc);

- ek’ (gwiazda, Wenus);

- k’an (określające wszystko co cenne i szlachetne);

- ak’ab (ciemność, noc);

- man (glif z charakterystycznym trójkątem, pojawiającym się na cielsku węża grzechotnika);

- chan (niebo);

-"monstrum Zip" (nazwa pochodzi od glifu przedstawiającego tzw. „bestię z kwadratowym nosem”, patrona   miesiąca Sip);

- lem?/win? (określający wszystko co lśniące i błyszczące).

Czasami pojawiają się też glify: kab (ziemia), ha’ (woda), k’uh (bóg, świętość) oraz symbole muszli i skrzyżowanych kości.

  

                                  skrzyżowane pasy                 k'uh                  "monstrum Zip"

     

                       lem?/win?              ek'                   chan                man                     uh

                                                       (rysunki glifów: John Montgomery)

      

                           ak'ab                  k'an                    k'in                    kab                   ha'

(rysunki glifów: John Montgomery)

Dokładne prace Carlsona i Landis wykazały, że pasy niebiańskie zaczęły pojawiać się na zabytkach Majów już we wczesnym okresie klasycznym w miastach leżących w rejonie rzeki Usumacinta i spotykamy je jeszcze w okresie postklasycznym w ośrodkach na Jukatanie. Przypuszczalnie najwcześniejsze przykłady pasów na zabytkach kamiennych pochodzą z królestwa Piedras Negras. To właśnie tam przedstawiano władców siedzących w niszach, otoczonych pasem niebiańskim w formie dwugłowego węża. Takie motywy ikonograficzne pojawiają się na stelach, przedstawiających K’inich Yo’nal Ahk I (Stela 25 z 608 roku), K’inich Yo’nal Ahk II (Stela 6 z 687 roku), Władcę 4 (Stela 11 z 731 roku) i Yo’nal Ahk III (Stela 14 z 771 roku).

Stela 6 z Piedras Negras przedstawia władcę K'inich Yo'nal Ahk II,
siedzącego w niszy otoczonej pasem niebiańskim
(replika w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Bardzo podobny motyw niszy znajdujemy również na Steli I z Quiriguá, wzniesionej w 800 roku przez ostatniego tamtejszego króla, znanego jako „Jadeitowe Niebo”. Pas niebiański, otaczający postać władcy podkreśla jego szczególną pozycję i niebiański kontekst przedstawionej sceny.

Stela I z  Quiriguá przedstawia władcę "Jadeitowe Niebo",
otoczonego wizerunkiem dwugłowego wężą z pasem niebiańskim na ciele

Motyw pasa niebiańskiego spotykamy także w ikonografii zabytków z Yaxchilán. Tutaj jest on związany przede wszystkim z otaczanymi kultem przodkami z dynastii królewskiej. Władcy Yaxchilán mieli zwyczaj przedstawiania – w górnej części steli – wizerunków swych rodziców. Są oni ukazani w kartuszach Słońca (w przypadku ojca) i Księżyca (w przypadku matki). Rodzice trzymają w ramionach laski ceremonialne w formie dwugłowego węża, a same kartusze umieszczone są na pasie niebiańskim.

Górna część Steli 10 z  Yaxchilán, wzniesionej przez króla Yaxuun Bahlam IV,
przedstawia jego rodziców: ojca Itzamnaaj Bahlam III i matkę Ix Uh Chan
w kartuszach Słońca i Księżyca. Oboje trzymają w ramionach laski ceremonialne.
Poniżej widoczny jest wizerunek dwugłowego węża ozdobionego pasem niebiańskim
(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Najpiękniejszy przykład wyrzeźbionego w kamieniu pasa niebiańskiego pochodzi z miasta Copán w Hondurasie. W Budowli 8N-66C, wzniesionej w Grupie 8N-11, w kompleksie rezydencjalnym w Las Sepulturas, archeolodzy odkryli wspaniały tron ozdobiony glifami pełnofigurowymi.

Ozdobiony pasem niebiańskim tron,
odkryty przez archeologów w kompleksie rezydencjalnym w Las Sepulturas
(Muzeum Rzeźby w Copán)

Końce pasa niebiańskiego są udekorowane głowami mitologicznego ptaka Muwaan, wiązanego ze światem podziemnym. Na samym pasie natomiast możemy dostrzec przepiękne wizerunki bogini Księżyca oraz bogów Słońca, „Nocnego Słońca” i planety Wenus.

Bogini Księżyca z królikiem i glifem uh (Księżyc) po prawej stronie
(Muzeum Rzeźby w Copán)

Wizerunek boga Słońca K’inich Ajaw z charakterystycznym symbolem k’in (słońce, dzień) na ciele
(Muzeum Rzeźby w Copán)

Wizerunek „Nocnego Słońca”, boga jaguara świata podziemnego,
z symbolem ak’ab (noc, ciemność) na ciele
(Muzeum Rzeźby w Copán)

Wizerunek bóstwa Wenus z glifem ek’ (gwiazda) i skorpionem (po lewej stronie).
Barbara Fash uważa, że symbole gwiazdy i skorpiona mogą mieć związek z cyklem planety
i odnosić się do Wenus jako gwiazdy porannej i wieczornej
(Muzeum Rzeźby w Copán)

Tron z pasem niebiańskim jest podtrzymywany przez czterech bakabów, których twarze pokryte są zmarszczkami, a nakrycia głowy ozdobione liliami wodnymi. Siadając na takim tronie, władcy zajmowali symbolicznie miejsce w samym centrum kosmosu.