poniedziałek, 29 kwietnia 2013

Kompleks w Seibal: czy religia była katalizatorem rozwoju cywilizacji Majów?

Oryginalny artykuł: Bruce Bower Maya civilization's roots may lie in ritual. Science News. 25.04.2013.


W Science z 25 kwietnia ukazał się raport z wykopalisk w Seibal (Ceibal) - wczesnomajańskiego stanowiska w Gwatemali, gdzie znaleziono najstarsze budowle ceremonialne w tym regionie. Liczący 3 tysiące lat kompleks obejmuje pozostałości dwóch platform - kwadratowej i podłużnej, oddzielonych od siebie placem i położonych na linii wschód-zachód, co - zdaniem archeologa Takeshi Inomata z University of Arizona wTucson i jego współpracowników - jest niezwykle istotne.

Kwadratowa platforma była przebudowywana i około 2700 lat temu stanowiła już piramidę o wysokości 6-8 metrów. W tym samym czasie przebudowana została także platforma podłużna. Taki układ architektoniczny - obejmujący piramidę i platformę na linii wschód-zachód - w wielu późniejszych majańskich miastach stanowił główny element kompleksu rytualnego. Zdaniem badaczy budowle ceremonialne w Seibal i innych pobliskich ośrodkach zapoczątkowały zmiany kulturowe, które doprowadziły do rozwoju złożonego społeczeństwa, mogącego poszczycić się pismem, skomplikowanym kalendarzem i ogromnymi świątyniami.

Datowanie radiowęglowe Seibal podważa poprzednie teorie, że cywilizacja Majów powstała albo sama z siebie, albo na skutek bezpośrednich wpływów południowomeksykańskiej cywilizacji Olmeków, datowanej na około 3500-2400 lat temu. Niektórzy archeolodzy utrzymują, że olmeckie stanowisko na wybrzeżu Zatoki Meksykańskiej o nazwie La Venta miało decydujący wpływ na kształtowanie starożytnej kultury Majów.

Natomiast zespół Inomaty stwierdził, że budowle ceremonialne w Seibal zostały wzniesione koło 200 lat wcześniej niż porównywalne obiekty w La Venta. Ponadto podobnie skonfigurowane budynki rytualne już niecałe 3000 lat temu pojawiają się na stanowiskach w promieniu 400 km od Seibal.

Zdaniem Inomaty wymiana kulturowa na dużym obszarze stanowiła klucz do rozwoju cywilizacji Majów. W Seibal i na pobliskich stanowiskach znaleziono jadeit, obsydian i inne cenne kamienie, używane do produkcji przedmiotów ofiarnych składanych bogom, a następnie grzebane na placach ceremonialnych. Inomata sugeruje także, że handlarze cennymi kamieniami z różnych ośrodków obserwowali, a nawet uczestniczyli w rytuałach innych grup. 

Jego zdanie podziela Francisco Estrada-Belli, archeolog z Tulane University w Nowym Orleanie, który uważa, że wymiana kulturalna między Olmekami a Majami rozpoczęła się ponad 3000 lat temu. Estrada-Belli kieruje wykopaliskami w Cival, majańskim stanowisku w pobliżu Seibal, gdzie około 2800 lat temu wokół centralnego placu także wzniesiona została piramida i platforma.

Okrycia Inomaty w Seibal przeczą popularnemu poglądowi, że rytuały i przestrzenie publiczne pojawiły się dopiero po tym, jak wczesne cywilizacje rozwinęły systemy gospodarcze i podziały klasowe. Estrada-Belli uważa, że religia i rytuały publiczne mogły być kluczowym czynnikiem w rozwoju cywilizacji Majów.

Badacze kultury Olmeków doceniają nowe odkrycia w Seibal, ale twierdzą, że nie wyjaśniają one korzeni cywilizacji Majów. Archeolog John Clark z Brigham Young University w Provo w Utah zauważa, że być może budowle ceremonialne w Seibal są wcześniejsze niż w La Venta, ale mieszkańcy olmeckiego stanowiska San Lorenzo, którzy rozwinęli złożoną i nadal mało poznaną kulturę, mogli jeszcze wcześniej wznosić takie budowle. Okres świetności San Lorenzo zakończył się około 3150 lat temu.

Michael Coe - archeolog z Yale University - uważa, że sztuka i religia kwitły w San Lorenzo, kiedy Majowie na wschodzie dopiero uczyli się wyrabiać ceramikę. Zdaniem Coe, nawet jeśli Olmekowie nie wynaleźli konfiguracji architektonicznej odkrytej w Seibal, to jednak nadal są prekursorami kultury Majów i innych starożytnych społeczeństw w tym regionie.

Zespół Inomaty nie zna jeszcze długości podłużnej platformy w Seibal, więc nie wiadomo, czy tamtejsze budowle rytualne przypominają te na późniejszych stanowiskach majańskich - zwraca uwagę archeolog Rebecca González Lauck z Centro INAH w Tabasco w Meksyku, kierująca wykopaliskami w La Venta. Dodaje także, że obok piramidy i platformy w La Venta znajdują się dwie ogromne, kamienne rzeźby, niespotykane na stanowiskach majańskich, co wskazuje na to, że olmeckie praktyki rytualne były inne niż w Seibal i innych ośrodkach majańskich. Zdaniem González Lauck tylko dalsze wykopaliska mogą wyjaśnić więzi kulturowe między stanowiskami olmeckimi a majańskimi, a pewne jest jedynie to, że kontakty między Olmekami znad Zatoki Meksykańskiej a Majańskimi Nizinami istniały.


Publikacja: Takeshi Inomata, Daniela Triadan, Kazuo Aoyama, Victor Castillo, and Hitoshi Yonenobu. “Early Maya Ceremonial Constructions at Ceibal, Guatemala, and the Origins of Lowland Maya Civilization”. Science, Vol. 340, no. 6131, pp. 467-471.

Seibal Budowla A-3 (fot. Boguchwała Tuszyńska)

sobota, 27 kwietnia 2013

Ofiary Mexików związane z kultem ziemi

Oryginalny artykuł: Estudian ofrendas mexicas de culto a la tierra
Zobacz też: Fotografie INAH

Dwa depozyty ofiarne Mexików (oznaczone numerami 22 i 58) zostały odkryte w 1979 i 1980 roku na terenie Templo Mayor – wielkiej świątyni Tenochtitlan, gdzie zostały umieszczone w latach 1469-1481. Ponowne badania złożonych darów przeprowadził Diego Jiménez Badilla z Narodowego Instytutu Antropologii i Historii w Meksyku. Archeolog podkreślił, że ofiary te nie były złożone przypadkowo, lecz miały ogromne znaczenie symboliczne i świadczyły o kulcie ziemi, stanowiąc jednocześnie część rytuału, podczas którego Mexikowie chcieli odwdzięczyć się bogom za udane zbiory. Dlatego też depozyty zawierały dary ku czci młodej bogini ziemi i żyzności, zwanej Cihuacóatl-Quilaztli.

Kamienna rzeźba przedstawiająca boginię Cihuacóatl
(Muzeum Templo Mayor w mieście Meksyk) 

wtorek, 23 kwietnia 2013

Miasta Majów: Ek' Balam (stan Jukatan, Meksyk)

W północno-wschodniej części Jukatanu położone jest miasto Ek’ Balam. Nazwa ta –  Czarny jaguar lub Gwiazda jaguar – odnosiła się prawdopodobnie do centrum ceremonialnego, a całe królestwo w czasach prekolumbijskich znane było jako Talol. Pierwsze informacje o tym mieście i krótki opis największych budowli zawarł w swej Relación de Ek’ Balam pełnomocnik króla Hiszpanii, Juan Gutierrez Picon. I chociaż Desiré Charnay również wspominał o istniejących ruinach, to jednak pozostawały one w zapomnieniu aż do lat 80-tych XX wieku, kiedy to dotarli tam amerykańscy archeolodzy William Ringle i George Bey. W roku 1994 natomiast rozpoczęto prace wykopaliskowe zakrojone na większą skalę, a na czele projektu stanęli wówczas meksykańscy badacze Leticia Vargas de la Peña i Víctor Castillo Borges.

Panorama Ek' Balam
Ek’ Balam ma długą historię, gdyż przypuszczalnie było zamieszkane już w latach 600-450 p.n.e., choć jego największy rozkwit przypadł na późny okres klasyczny (600 – 900 n.e.). Pod koniec VIII wieku n.e. miasto stało się siedzibą nowego dworu królewskiego i nastąpił wówczas wspaniały rozwój sztuki i architektury. Ek’ Balam odgrywało dużą rolę w rejonie jeszcze w latach 1000-1250. O znaczeniu miasta świadczy fakt, że posiadało swój glif-emblemat. Pomimo iż w architekturze Ek’ Balam można dostrzec wpływy z rejonów Campeche, Puuc czy Petén, to jednak wykazuje ona swój własny, odmienny styl, widoczny wyraźnie zwłaszcza w ornamentyce budowli, pokrytych stiukiem i malowidłami.

 
Przykłady bogatej ornamentyki budowli w Ek' Balam
(modelowana w stiuku głowa znajduje się w kolekcji
El Gran Museo del Mundo Maya, Merida, stan Jukatan, Meksyk)

niedziela, 21 kwietnia 2013

O czym pisali Majowie: Panel 96 Glifów z Palenque

Na zachodnich krańcach majańskiego świata kwitło niegdyś wspaniałe miasto Palenque, z którego pochodzi przykład najpiękniejszej majańskiej kaligrafii: Panel 96 Glifów. Znaleziono go w 1935 roku na terenie królewskiego pałacu podczas odgruzowywania terenu między wieżą a tzw. Domem E – skrzydłem pałacu wzniesionym przez króla Pakala Wielkiego w połowie VII w. n.e. Natomiast sam Panel został wykonany ponad 100 lat później w 783 r. z okazji 20 rocznicy wstąpienia na tron przez króla K’inich K’uk’ Bahlam II i opowiada fragment historii jego dynastii.

Kamień o wymiarach 137,5 x 58,5 x 3,3 cm, a więc długi i wąski, był prawdopodobnie siedziskiem tronu – na brzegach kamienia w równych odstępach widać małe otworki, które mogły służyć do mocowania skóry jaguara, na której zasiadał król. Na ścianie z tyłu wisiała druga inskrypcja – tzw. Tablica Stworzenia, opisująca wydarzenia mityczne, a po bokach prawdopodobnie były umieszczone kolejne dwie – Tablica Mówcy i Tablica Skryby, przedstawiające naturalnej wielkości postaci patrzące na osobę zasiadającą na tronie.

Fragment Panelu 96 Glifów w Muzeum Alberto Ruz Lhuillier w Palenque (fot. Boguchwała Tuszyńska)

piątek, 19 kwietnia 2013

Pozostałości prekolumbijskiego nabrzeża portowego w Veracruz

Oryginalny artykuł: Encuentran posible muelle prehispanico en Veracruz

Na terenie ośrodka ceremonialnego Tabuco (stan Veracruz) zlokalizowano budowle, stanowiące przypuszczalnie część prekolumbijskiego portu Tuxpan. María Eugenia Maldonado Vite – odpowiedzialna za prace archeologiczne – podkreśla, że nowe znaleziska mogą być pozostałościami dawnego nabrzeża portowego, gdzie kontrolowano przepływ towarów i handel drogą morską w tym rejonie. Byłby to zatem pierwszy prekolumbijski port zlokalizowany przez archeologów nad Zatoką Meksykańską. Nowe odkrycie całkowicie zmienia spojrzenie na Tabuco, uważane dotychczas jedynie za centrum ceremonialne. Tabuco, leżące na brzegu rzeki Tuxpan, na wąskim pasie ziemi w odległości 5 kilometrów od morza, było miastem Huasteków. W latach czterdziestych XX wieku badania prowadził tam Gordon Ekholm, który ustalił, że Tabuco było zamieszkiwane w okresie protoklasycznym (100 r. p.n.e. – 250 r. n.e.) i we wczesnym okresie postklasycznym (lata 900 – 1200 n.e.).

Pozostałości dawnego nabrzeża portowego
w Tabuco (stan Veracruz) (fotografia INAH)

środa, 17 kwietnia 2013

Majański system gromadzenia i oczyszczania wody

Oryginalny artykuł: Research Holds Revelations About an Ancient Society's Water Conservation, Purification. Science Daily 9.04.2013.

Badania na majańskim stanowisku Medicinal Trail w północno-zachodnim Belize pokazują, że społeczności zamieszkujące małe, prowincjonalne miejscowości także budowały zbiorniki retencyjne i wykorzystywały naturalne metody oczyszczania wody. Badania Jeffrey'a Brewera, doktoranta na Wydziale Geografii Uniwersytetu Cincinnati, zatytułowane "Prowincjonalna hydrologia: mapowanie miejscowości Medicinal Trail w północno-zachodnim Belize" to kolejny element wieloletnich badań UC nad cywilizacją Majów. 

Stanowisko Medicinal Trail, zamieszkiwane głównie w okresie klasycznym (250-900 n.e.), funkcjonowało jako wiejska społeczność na peryferiach starożytnego majańskiego miasta La Milpa. Ta nieduża miejscowość nie może się poszczycić monumentalną architekturą i gęstym zaludnieniem charakterystycznym dla dużych ośrodków majańskich, ale mimo to znaleziono tam podobne - choć na mniejszą skalę - spadki terenu, sztuczne tarasy i zbiorniki wodne, które były wykorzystywane w gospodarce wodnej i rolnictwie. Odkrycie sztucznych zbiorników wodnych - zagłębień terenu wyłożonych gliną i tworzących wodoszczelny basen - pokazuje, jak Majowie w porze deszczowej od grudnia do wiosny zbierali wodę, co pozwalało im przetrwać trwającą pozostałe pół roku  porę suchą. 

Zdaniem Brewera Majowie ponadto kontrolowali florę zbiorników wodnych, ponieważ lilie wodne i inne gatunki roślin w naturalny sposób oczyszczają wodę. Majowie o tym wiedzieli i korzystali z tego, czerpiąc wodę ze zbiorników retencyjnych w okresach, kiedy praktycznie nie było żadnych opadów. Bez tego małe, odległe miejscowości byłyby zależne od większych centrów, które posiadały duże systemy retencyjne.

Kolejne etapy projektu badawczego obejmą zakończenie tworzenia komputerowej mapy 2 tysięcy punktów topograficznych, określającej odległości oraz wzniesienie terenu w stosunku do zasobów wodnych, populacji i budynków. 

Aguada (sztuczny zbiornik wodny) w Caracol w Belize

poniedziałek, 15 kwietnia 2013

Wzgórze Monte Tláloc świętym miejscem Mexików

Oryginalny artykuł: Registran petrograbados hallados en Monte Tláloc


W Sierra Nevada (Meksyk), na górze Monte Tláloc, wznoszącej się pomiędzy Texcoco i Río Frío, badacze z Narodowego Instytutu Antropologii i Historii (INAH) odnaleźli dotychczas 176 miejsc z pozostałościami archeologicznymi, wśród których wyróżniają się petroglify przedstawiające zwierzęta wodne i ziemnowodne, jak węże, żółwie, jaszczurki, ropuchy i żaby związane z kultem wody. Oprócz petroglifów archeolodzy natrafili też na studnie i wydrążenia w skałach. Victor Arribalzaga z INAH podał, że na Monte Tláloc znajdował się największy ośrodek ceremonialny Mexików, z którego do dnia dzisiejszego zachowały się jedynie fragmenty dawnych budowli. W świętym krajobrazie Mexików, wzgórza w pobliżu Tenochtitlan oznaczały cztery punkty kardynalne i Monte Tláloc było związane z innymi szczytami, jak Popocatépetl, Iztaccihuatl, Xinantécatl (obecnie zwany Nevado de Toluca) i Matlalcuéyetl (obecnie znany jako La Malinche).

Monte Tláloc (Fotografia INAH)

sobota, 13 kwietnia 2013

Chinampa - jak wykarmić tłumy

W jaki sposób wielkie prekolumbijskie miasta Ameryki zapewniały wyżywienie mieszkańcom terenów zurbanizowanych, którzy trudnili się innymi zajęciami niż produkcja żywności? W Tenochtitlan na przykład - według szacunków specjalistów - w czasach konkwisty mieszkało nawet 150-200 tysięcy ludzi zatrudnionych w innych działach gospodarki.

Jedną ze starożytnych intensywnych technik rolniczych, która zapewniała wyżywienie dużym grupom ludności, było budowanie na płyciznach jezior platform zwanych chinampami. Są to prostokątne pola o długości 20-40 m i szerokości 2-4 m, otoczone z trzech lub czterech stron kanałami o szerokości umożliwiającej pływanie po nich łódką, wyniesione maksymalnie 1 m ponad lustro wody. W rogach często nasadzano drzewa (np. cypryśnik lub rodzaj wierzby), które (oprócz konstrukcji z wikliny) miały dodatkowo zabezpieczyć platformę.

Współczesna chinampa (fot. Wikimedia Commons)

środa, 10 kwietnia 2013

Miasta Majów: Quiriguá (Gwatemala)

W dolinie rzeki Motagua, w pobliżu granicy z Hondurasem, znajduje się jedno z najważniejszych majańskich stanowisk archeologicznych – Quiriguá. Kiedy w 1841 roku do Quiriguá dotarli Stephens i Catherwood, zauważyli, że ruiny niemal całkowicie były pokryte roślinnością. Po nich, pod koniec XIX wieku przybyli tu Alfred P. Maudslay i Sylvanus Morley. Na szczęście dzięki pracom archeologicznym i zabiegom konserwatorskim z biegiem lat miasto zostało wyrwane dżungli. Okoliczne tereny zakupiło United Fruit Company, a ruiny Quiriguá przekształcono w Park Archeologiczny. Po przeprowadzeniu w latach 1974-79 przez Uniwersytet w Pensylwanii prac wykopaliskowych, miasto zostało wpisane na listę Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości.

Stele z Quiriguá należą do najwyższych stel
wzniesionych przez Majów
Quiriguá powstało w bardzo ważnym miejscu, na skrzyżowaniu dróg prowadzących z wyżynnych ziem Gwatemali, z południowo-wschodniego rejonu Copán i z Petén. Zaczęło rozwijać się w latach 250-400 n.e. O jego początkach niewiele wiadomo i znana nam obecnie historia miasta rozpoczęła się w V wieku, kiedy na tronie zasiadł pierwszy król, którego imię nie zostało jak dotąd w pełni odczytane. Objęcie przez niego władzy w 426 roku było nadzorowane przez założyciela dynastii w CopánK’inich Yax K’uk’ Mo’, o czym wspomina inskrypcja na Ołtarzu zoomorficznym P z 795 roku. Najprawdopodobniej przez około trzysta lat władcy Quiriguá byli wasalami potężnego Copán, które sprawowało kontrolę nad szlakami handlowymi  wiodącymi rzeką Motagua.

Ołtarz L wzniesiony w 652 r. n.e. przez K'awiil Yopaat, czwartego władcę Quiriguá
(Narodowe Muzeum Archeologii i Etnologii w mieście Gwatemala)  
We wczesnym okresie klasycznym architektura miasta przypominała budowle Copán, a zachowane z tego okresu dwie stele podają, że miejscowe rytuały były nadzorowane właśnie przez władców Copán. W latach 495-652 n.e. nie pojawiły się w Quiriguá żadne nowe budowle ani teksty glificzne. Z czasów czwartego władcy - K'awiil Yopaat - pochodzi Ołtarz L, wzniesiony dla upamiętnienia końca jedenastego k’atuna w dniu 9.11.0.0.0 12 Ajaw 8 Keh (14 października 652 r. n.e.). Inskrypcja wspomina rytualny taniec oraz przybycie ówczesnego władcy Copán - K'ahk' Uti' Witz' K'awiilQuiriguá odżyła na początku VIII wieku, gdy w 725 roku władzę objął K’ahk’ Tiliw Chan Yopaat i z czasem przemienił miasto w istną galerię stel i ołtarzy zoomorficznych.

poniedziałek, 8 kwietnia 2013

O czym pisali Majowie: Nadproże 26 z Yaxchilan

Nadproże 26 niegdyś zdobiło północno-zachodnie wejście do Budowli 23. Odkryte jeszcze w XIX wieku przez badacza-majanistę Teoberta Malera, w 1964 roku zostało przewiezione do Narodowego Muzeum Antropologii w mieście Meksyk. Zabytek został znaleziony przełamany na pół, przy czym górna część była w stanie bardzo dobrym ze śladami niebieskiego barwnika, natomiast dolna uległa częściowej erozji, w tym odpadło i zaginęło kilka bloków glificznych. Jest to kamień wapienny o wymiarach 1,07x0,77m i głębokości reliefu do 4,3 cm.

Yaxchilan Lintel 26
Nadproże 26 z Budowli 23 w Yaxchilan (fot. Boguchwała Tuszyńska)

sobota, 6 kwietnia 2013

Najstarsza kadzielnica z Teotihuacan

Oryginalny artykuł: Analizan incensario mas antiguo de Teotihuacan
Zobacz także: Fotografie INAH


Dokładna analiza liczącej około 1900 lat kadzielnicy, najstarszej ze znalezionych do tej pory na terenie Teotihuacan, dostarczyła nowych informacji odnośnie tej dawnej metropolii, a szczególnie jednej z jej dzielnic, znanej jako La Ventilla, której pierwsi mieszkańcy mogli pochodzić od Totonaków. Meksykańscy badacze z Narodowego Instytutu Antropologii i Historii (INAH), Jaime Delgado i Rubén Cabrera, kierujący projektem archeologicznym w La Ventilla podają, że wspomniana kadzielnica jest nietypowa pomimo formy charakterystycznej dla podobnych kadzielnic z Teotihuacan z późniejszego okresu, zwłaszcza lat 400 – 600 n.e. Analizowana kadzielnica pochodzi przypuszczalnie z lat 100 – 250 n.e., a jej elementy i przedstawione wizerunki zwierząt zdają się wskazywać na to, że nie powstała w Teotihuacan, ale przypuszczalnie dotarła tam z terenów Płaskowyżu Centralnego.

Najstarsza kadzielnica z Teotihuacan
(Fotografia INAH)
Kadzielnicę odkrył w 2010 roku Rubén Cabrera. Znajdowała się w budowli usytuowanej w północno-wschodnim narożniku tzw. Conjunto de los Glifos i towarzyszyły jej dwie muszle Turbinella angulata, spotykane w wodach Oceanu Spokojnego i Zatoki Meksykańskiej. Wewnątrz kadzielnicy znaleziono pozostałości spalonych nasion, które przekazano do laboratorium INAH. Badania przeprowadzone przez biologa José Luis Alvarado wykazały, że były to resztki różnych odmian kukurydzy, fasoli oraz drewna sosnowego i dębowego. Dr Jaime Delgado uważa, że kadzielnica była używana podczas ceremonii o charakterze agrarnym, kiedy to mieszkańcy dzielnicy La Ventilla prosili swoich bogów o deszcze i udane zbiory bądź dziękowali im za nie.

środa, 3 kwietnia 2013

Nowe fotografie figurek z wyspy Jaina

Fotogaleria „Figurki z Jaina” została powiększona o 100 nowych zdjęć majańskich figurek, znajdujących się w kolekcjach:

- El Gran Museo del Mundo Maya de Mérida (Mérida, stan Jukatan)
- Museo de Antropología “Carlos Pellicer” (Villahermosa, stan Tabasco)
- Museo de las Piezas Prehispánicas “Rufino Tamayo” (miasto Oaxaca)
- Museo Regional de Yucatán “Palacio Cantón” (Mérida, stan Jukatan)
- El Museo Maya de Cancún (Cancún, stan Quintana Roo)

oraz przedstawionych podczas wystawy czasowej „La Sociedad y el Tiempo Maya” w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk.

Obecnie w fotogalerii jest aż 200 zdjęć figurek z wyspy Jaina i w tzw. "stylu Jaina".



  
Figurki z wyspy Jaina
(Wystawa czasowa w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

poniedziałek, 1 kwietnia 2013

O czym pisali Majowie: Nadproże 25 z Yaxchilan

Kolejne dzieło z Budowli 23 w Yaxchilan, czyli domu Pani K’abal Xook, to Nadproże 25 (czytaj także: Nadproże 24). Zostało odkryte przez Alfreda Maudslaya i w 1883 przewiezione do Londynu, gdzie trafiło do Muzeum Brytyjskiego. Wapienny kamień (1,18x0,75m) z reliefem o głębokości do 3,2 cm zachował się w idealnym stanie, a pozostałości barwnika świadczą o niegdysiejszym przepychu tego dzieła sztuki. Inskrypcja jest szczególnie interesująca, ponieważ stanowi jeden z nielicznych przykładów tekstów glificznych pisanych od prawej do lewej – każdy znak stanowi lustrzane odbicie standardowej wersji. Trudno wyjaśnić, dlaczego Majowie zastosowali taki zabieg, choć z pewnością krył się za tym ważny zamysł. Czy lustrzane odbicie sugeruje czytelnikowi, że inskrypcja pochodzi “z drugiej strony” – z Zaświatów?

Yaxchilan Lintel 25

Nadproże 25 z Budowli 23 w Yaxchilan, obecnie w Muzeum Brytyjskim w Londynie (fot. Wikimedia Commons)