Instrumenty muzyczne z Ameryki Południowej odzwierciedlają relacje populacyjne

Oryginalny artykuł: South American musical instruments reflect population relationships

Muzyka w szczególny sposób wyraża różnorodność kulturową, a badanie instrumentów muzycznych stanowi znaczące narzędzie do poznania natury społeczeństw, rekonstrukcji ich rozwoju historycznego oraz wzajemnych relacji. Ameryka Południowa jest wyjątkowo bogata pod względem dawnych kultur i języków. Grupa uczonych ze Szwajcarii, Niemiec, Chile i Wenezueli przeprowadziła badania, których celem było przeanalizowanie muzycznej różnorodności w Ameryce Południowej z systematycznym przeglądem różnych instrumentów wspominanych zarówno w rejestrach archeologicznych, jak i etnograficznych, skupiając się na wiedzy rdzennej ludności i czasach prekolumbijskich. Najwcześniejsze świadectwa instrumentów muzycznych w Ameryce Południowej pochodzą z wybrzeża Ekwadoru (kultura Las Vegas, około 5000 r. p.n.e.) i z Peru (Chilca, około 3700 r. p.n.e.). Uczeni prześledzili, jak zmieniały się instrumenty muzyczne i które z nich przetrwały do dzisiejszych czasów, a także zwrócili uwagę na ich związek z pokrewieństwami lingwistycznymi grup ludzi, którzy je wykonali. 

Figurka ceramiczna kultury Moche przedstawiająca osobę grającą na fletni Pana
(fot. Gabriel Aguirre-Fernández)

Badania rozpoczęto od przeglądu jednej z najpopularniejszych klasyfikacji instrumentów muzycznych, opracowanej przez Ericha Moritza von Hombostela i Curta Sachsa w 1914 roku. Obejmuje ona cztery główne rodzaje instrumentów: 1) idiofony (gdzie źródłem dźwięku jest cały instrument lub jego główny korpus, np. grzechotki), 2) membranofony (gdzie źródłem dźwięku jest napięta membrana, np. bębny), 3) chordofony (gdzie źródłem dźwięku jest napięta struna, np. gitary), 4) aerofony (gdzie źródłem dźwięku jest drgające powietrze, np. flety). Gabriel Aguirre-Fernández i Anna Graff (z Uniwersytetu w Zurychu, Szwajcaria) wraz z zespołem etnomuzykologów i archeologów z Ameryki Południowej poszerzyli tę klasyfikację, uwzględniając 40 lat pracy, którą poświęcił instrumentom José Pérez de Arce (z Uniwersytetu w Chile). 

Jak podają badacze, jednym z rezultatów ich systematycznego przeglądu instrumentów muzycznych jest znacząca rola aerofonów w Ameryce Południowej. Nawet biorąc pod uwagę fakt, że nie wszystkie materiały wykorzystane do wykonania instrumentów miały równe szanse na przetrwanie – materiały organiczne, jak rośliny i kości nie zachowują się tak dobrze jak kamień i glina – ponad jedna trzecia aerofonów w Ameryce Południowej została znaleziona wyłącznie podczas wykopalisk archeologicznych. Sugeruje to, że wiele rodzajów instrumentów muzycznych przestało być używanych przez rdzennych mieszkańców i nie są już przez nich wykonywane. Z pewnością do takiej sytuacji przyczyniły się też wpływy z Europy, gdyż w czasach kolonialnych masowo niszczono miejscowe tradycje kulturowe. W poszczególnych społecznościach przekazywanie wiedzy, w tym również tej związanej z instrumentami muzycznymi mogło następować z pokolenia na pokolenie lub w wyniku kontaktu z osobami z innych grup.

Przykłady aerofonów z czasów prekolumbijskich (autorka ilustracji: Vera Primavera)

Badania wykazały, między innymi, że niekiedy grupy ludności posługujące się spokrewnionymi językami, dzielą również takie same zestawy instrumentów muzycznych. Odkryto też powiązania na linii wschód-zachód wzdłuż dorzecza Amazonki z grupami mającymi ten sam lub podobny zestaw instrumentów pomimo dzielącej je znacznej odległości. Gabriel Aguirre-Fernández podkreśla, że bardzo użytecznym źródłem porównawczym są fletnie Pana, gdyż są szeroko rozpowszechnione w Ameryce Południowej i wykazują dużą różnorodność form. Analizując cechy fletni Pana w różnych społecznościach ustalono związki, które odzwierciedlają regionalny i kulturowy zakres ich wpływu, odpowiadający północnym Andom, południowym Andom i środkowej części Amazonii. 

Fletnia Pana z kultury Chavin (fot. Gabriel Aguirre-Fernández)

Uczeni skompilowali i uaktualnili rozległą bazę danych dotyczącą instrumentów muzycznych w Ameryce Południowej, opartą na dziele Izikowitza, dodając do niej kilka nowych wpisów (obecnie liczy 501). Baza podzielona jest na trzy grupy: aerofony, idiofony i membranofony, gdyż chordofony dotarły do Ameryki Południowej dopiero wraz z Europejczykami. Aerofony stanowią aż 46% wszystkich instrumentów, idiofony – 30%, a membranofony – 24%. Rejestr etnologiczny pokazuje, jak różnorodność instrumentów muzycznych w Ameryce Południowej zmniejszała się od czasu przybycia Europejczyków i później w czasach kolonialnych. Z kolei rejestr archeologiczny, obejmujący w większości instrumenty wykonane z gliny i kości przedstawia różnorodność głównie aerofonów, która jest jedyna w swoim rodzaju i obejmuje tysiące lat.

Procentowy podział instrumentów zebranych w bazie danych
z podaniem liczby wpisów dla aerofonów, idiofonów i membranofonów
(ilustracja: Gabriel Aguirre-Fernández)  

Metoda ilościowa wykazała, że instrumenty muzyczne mogą zachowywać podobieństwa i związki ukształtowane nie tylko ze względu na bliskość geograficzną, ale również powiązania lingwistyczne i kulturowe osób, które na nich grały, choć mogły zamieszkiwać znacznie oddalone od siebie ziemie. W ostatnich czterech stuleciach wpływy europejskie i afrykańskie widoczne są w większej różnorodności instrumentów i choć jedne zostały porzucone, to pojawiły się nowe.