Miasta Majów: Bonampak (stan Chiapas, Meksyk)

Majańskie miasto Bonampak położone jest w dżungli na terenie obecnego stanu Chiapas w Meksyku. Chociaż zamieszkujący te ziemie Indianie Lakandoni wiedzieli o jego istnieniu, to pilnie strzegli tej tajemnicy aż do połowy XX wieku. Co prawda, pogłoski o ruinach miasta dotarły do uszu badacza Teoberta Malera podczas jego wyprawy w XIX wieku, ale w żaden sposób nie zdołał do niego trafić. Za odkrywcę Bonampak często mylnie uważany jest Giles Healey. W rzeczywistości to Carl Frey i John Bourne dotarli na teren ruin 6 lutego 1946 roku. Już wcześniej podróżowali oni po ziemiach w rejonie rzeki Usumacinty i zaprzyjaźnili się z żyjącymi tam Lakandonami. Bourne miał ze sobą fonograf, a odtwarzana z niego muzyka, zwłaszcza pieśni wykonywane przez Caruso, tak zachwyciła jednego z Indian o imieniu Chan Bor, że postanowił zaprowadzić Freya i Bourne’a do ukrytego w dżungli miasta. Frey i Bourne zrobili wstępny plan budowli, ale po dwóch dniach musieli opuścić to miejsce, gdyż otrzymali ostrzeżenie, że okoliczni chicleros (osoby zbierające żywicę do wyrobu gumy do żucia) zamierzali ich okraść i zabić. 14 marca 1946 roku, Frey i Bourne powiadomili o swym odkryciu Narodowy Instytut Antropologii i Historii w Meksyku, a nieco później - Instytut Carnegie w Waszyngtonie. Kiedy Giles Healey dowiedział się o ruinach miasta, nie mającego wówczas jeszcze żadnej nazwy, udał się tam w maju 1946 roku i wykonał fotografie malowideł z tamtejszej Budowli 1. Wówczas doszło do nieporozumienia, gdyż nie wiedziano, że chodzi o te same ruiny. Kiedy ostatecznie ustalono to w czerwcu 1947 roku, było już za późno, gdyż wszystkie gazety  przypisywały odkrycie Healeyowi. Freya i Bourne’a uznano za oficjalnych odkrywców dopiero w 1955 roku, w pracy opublikowanej przez Instytut Carnegie w Waszyngtonie. Tamtejszy specjalista od kultury Majów, Sylvanus Morley nazwał miasto Bonampak, czyli Malowane mury.

Widok na Wielki Plac i Akropol w Bonampak

Ustalenie oryginalnej nazwy miasta znanego obecnie jako Bonampak nie jest takie proste. Tamtejsi władcy używali bowiem dwóch glifów-emblematów: Ak’e i Xukalnaah. Zdaniem rosyjskich badaczy, Safronova i Beliaeva, najpierw Lacanha’, a od końca V w. n.e. Bonampak były kolejnymi stolicami Xukalnaah. Jednak z tym samym glifem-emblematem Xukalnaah związane też były inne majańskie ośrodki, leżące w tym rejonie.

 

Glify-emblematy Ak'e (po lewej) i Xukalnaah (po prawej)

W inskrypcjach z Bonampak pojawia się też toponim, odczytany przez Davida Stuarta jako Usiij Witz (Wzgórze Sępa), który może odnosić się do nazwy miasta lub do tamtejszego Akropolu. Toponim  Usiij Witz jako element ikonograficzny został wpleciony w nakrycie głowy władcy przedstawionego na Steli 2.

Toponim Usiij Witz jako element ikonograficzny na nakryciu głowy
(detal ze Steli 2)

Dzieje Bonampak były dość burzliwe, gdyż zgodnie z zachowanymi inskrypcjami władcy Xukalnaah byli wplątani w konflikty pomiędzy królestwami Yaxchilan, Piedras Negras i Sak Tz’i’. Bonampak było w jakimś stopniu zależne politycznie od leżącego w odległości 26 kilometrów Yaxchilan, gdyż to tam władcy Xukalnaah szukali schronienia w trudnych czasach, związanych być może z rozłamem w rodzinie królewskiej. Pod nadzorem króla Yaxchilan, w 600 r. n.e., tron objął władca Yajaw Chan Muwaan I. Wizerunek Yajaw Chan Muwaan I, trzymającego w ramionach laskę ceremonialną, zachował się na Nadprożu 4 z 603 r. n.e.

Nadproże 4 przedstawia władcę Yajaw Chan Muwaan I z laską ceremonialną w ramionach

W centrum Bonampak rozpościera się Wielki Plac o wymiarach 90 na 110 metrów. Po jego  wschodniej i zachodniej stronie ciągną się platformy o długości dochodzącej do 62 metrów. Tutaj też znajdują się budowle z gładkimi, pozbawionymi inskrypcji stelami.

Widok z Akropolu na Wielki Plac

W samym środku placu wznosi się ogromna Stela 1, mająca wysokość sześciu metrów. Upamiętnia ona obchody końca okresu w dniu 9.17.10.0.0  12 Ajaw 8 Pax (2 grudnia 780 r. n.e.), obchodzone przez króla Yajaw Chan Muwaan II. Zachowana inskrypcja wspomina objęcie tronu, odprawiane rytuały oraz imiona rodziców. Z podanej genealogii wynika, że Yajaw Chan Muwaan II nie wywodził się z dynastii królewskiej, gdyż jego rodzice (zarówno matka, jak i ojciec) używali tytułu sajal, związanego a elitą drugorzędną. Ojciec, Aj Sak Teles, zgodnie z inskrypcją pochodzącą z Panelu Kuna-Lacanha, objął stanowiska sajala w dniu 9.15.11.17.3  4 Ak’bal 16 Xul (3 czerwca 743 r. n.e.) i był poddanym władcy o imieniu „Węzeł” Bahlam, sprawującego rządy w Ak’e i Xukalnaah. Nie wiadomo, co wydarzyło się wówczas w królestwie, ale być może Aj Sak Teles, przy wsparciu Yaxchilan, został uznany za władcę Bonampak, czyniąc swego syna następcą tronu.

Stela 1 wzniesiona przez Yajaw Chan Muwaan II w 780 r. n.e.

Yajaw Chan Muwaan II (detal ze Steli 1)

Wielki Plac stanowił przedsionek Akropolu, obejmującego kilka tarasów, na których znajdują się niewielkie budowle. Na niektórych do dzisiaj zachowały się pozostałości pokrywającej je warstwy stiuku, czerwonego barwnika i dekoracji. Pod Akropolem natrafiono na ślady wcześniejszych konstrukcji.

 

Budowle na najwyższym tarasie Akropolu

Pozostałości stiuku i czerwonego barwnika na jednej z budowli w Bonampak

Przy wejściu na Akropol wznoszą się dwie stele. Po lewej stronie mamy Stelę 2, przedstawiającą władcę Yajaw Chan Muwaan II, któremu towarzyszą matka Ix Akhul Patah  (po prawej stronie) i żona Ix Unen Bahlam (po lewej), pochodząca z Yaxchilan. Wyrzeźbiona na Steli 2 inskrypcja wspomina objęcie władzy przez Yajaw Chan Muwaan II w dniu 9.17.5.8.9 6 Muluk 17 Yaxk’in (15 czerwca 776 r. n.e.), odprawiane rytuały i zawarcie związku małżeńskiego z księżniczką z Yaxchilan, które to zaślubiny stanowiły przypieczętowanie przymierza pomiędzy Bonampak i Yaxchilan. W tekście podano również imiona i tytuły rodziców.

Stela 2 przedstawiająca Yajaw Chan Muwaan II w towarzystwie matki i żony 

Po prawej stronie wznosi się Stela 3, również z wizerunkiem władcy Yajaw Chan Muwaan II, odprawiającego rytuał symbolicznego zasiewu - chok ch’aaj - w dniu 9.17.15.0.0  5 Ajaw 3 Muwan (6 listopada 785 r. n.e.).

Stela 3, wzniesiona przez Yajaw Chan Muwaan II w 785 r. n.e.

Na dolnym tarasie Akropolu zachowały się pozostałości dawnych dekoracji, wymodelowanych w stiuku i niegdyś pomalowanych na żywe kolory.   

Wymodelowane w stiuku dekoracje zdobiące Akropol

Na Akropolu, po prawej stronie wznosi się Budowla 1, która dzięki malowidłom pokrywającym ściany trzech komnat, przyniosła taką sławę Bonampak. Jej odkrycie miało też szczególne znaczenie ze względu na przedstawione tam sceny bitwy i składania ofiar. Wcześniej uważano bowiem Majów za lud żyjący w pokoju.

Budowla 1 w Bonampak

Budowla 1 wyróżnia się szczególnym programem ikonograficznym, który obejmuje nie tylko malowidła na wewnętrznych ścianach komnat, ale również umieszczone nad wejściami  rzeźbione nadproża oraz wymodelowane w stiuku dekoracje i malowidła zdobiące zewnętrzne mury budowli. Można tutaj dostrzec między innymi sceny związane z pojmaniem jeńców.

Wymodelowane w stiuku sceny zdobiące Budowlę 1

Malowidła w trzech komnatach opowiadają jedną historię. Ukazano tam dziesiątki najróżniejszych postaci, wśród których znajdują się osoby związane bezpośrednio z dworem królewskim, używające tytułów ajaw i ch’ok, sajale (przedstawiciele elity drugorzędnej), wysłannicy z daninami, tancerze, muzycy, artyści, pieśniarze i aktorzy. Przy wielu namalowanych postaciach podano ich imiona i tytuły. Dzięki przeprowadzonej  konserwacji malowideł i fotografiom wykonanym w podczerwieni, zdołano nie tylko zidentyfikować 30 różnych odcieni kolorów, ale i dostrzec wiele nowych detali, na podstawie których Mary Miller i Claudia Brittenham zaproponowały nową sekwencję ukazanych scen. Historia rozpoczyna się bowiem w Komnacie 2, która upamiętnia wydarzenia z 786 r. n.e. i jest kontynuowana w Komnacie 1 i wreszcie w Komnacie 3, gdzie w inskrypcjach pojawiają się daty z lat 790-791 n.e. Malowidła w Komnacie 2, na jej ścianach: wschodniej, południowej i zachodniej przedstawiają scenę bitwy, stoczonej przez połączone siły Bonampak i Yaxchilan z ich największym wrogiem - ośrodkiem Sak Tz’i’.

Dwie sceny bitwy ukazane na malowidłach w Komnacie 2
(kopia w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Wojownicy, zgrupowani wokół swych dowódców, przystępują do ataku. Na ich czele, z nakryciem głowy w formie łba jaguara, stoi sam władca Yajaw Chan Muwaan II, który chwyta jeńca za włosy.

Scena bitwy. Po prawej stronie widoczna postać władcy Yajaw Chan Muwaan II
(u góry oryginalne malowidło in situ, na dole kopia
w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Bitwa kończy się sukcesem i pojmaniem znacznej grupy jeńców, którzy zostali przeznaczeni na złożenie bogom w ofierze. Scena ta została ukazana na północnej ścianie komnaty, gdzie można dostrzec, między innymi, postacie jeńców z powyrywanymi paznokciami.

Wizerunek zwyięskiego władcy Yajaw Chan Muwaan II (Komnata 2)

Postacie pojmanych jeńców z okaleczonymi palcami, z których spływają krople krwi

Wizerunek konającego jeńca (Komnata 2)

Inskrypcja zachowana na ścianie Komnaty 1 wspomina objęcie władzy w dniu 14 grudnia 790 r. n.e., czyli 14 lat po akcesji Yajaw Chan Muwaan II. Zdaniem Mary Miller chodzi prawdopodobnie o jego następcę, choć trudno ustalić, kto nim został, gdyż malowidła przedstawiają trzech młodych mężczyzn z tytułem ch’ok, wskazującym na przynależność do rodziny rządzącej i tym samym mających prawo do sprawowania władzy. Sceny namalowane w dolnej części Komnaty 1, po stronach: wschodniej, południowej i zachodniej ukazują przygotowania do rytualnego tańca. Wydarzeniu towarzyszy barwna procesja tancerzy i muzyków.

Przygotowania do tańca (Komnata 1)
(kopia malowideł w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Procesja muzyków i pieśniarzy (Komnata 1)

W górnej części sceny, po stronie wschodniej i południowej przedstawiono postacie rozmawiających ze sobą dostojników, odzianych w eleganckie stroje i nakrycia głów, a po stronie zachodniej - siedzącego na tronie władcę, w towarzystwie najbliższej rodziny.

Postacie dostojników namalowane na ścianie Komnaty 1

Na północnej ścianie Komnaty 1 ukazano przygotowania do przedstawienia teatralnego z udziałem aktorów w zoomorficznych maskach.

Przygotowania do przedstawienia teatralnego. Po prawej stronie widać postacie
aktorów w zoomorficznych maskach (Komnata 1)

Tematyka malowideł w Komnacie 3 związana jest już bezpośrednio z uroczystościami. W dolnej części, po stronach: wschodniej, południowej i zachodniej przedstawiono postacie tancerzy. Uwaga jest tutaj skupiona na trzech mężczyznach z tytułem ch’ok. Odziani są w wyjątkowe stroje przypominające skrzydła, a wykonywany przez nich taniec był prawdopodobnie związany również z rytuałem samoofiary.

Postać jednego z tancerzy (Komnata 3)
(kopia w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Postacie tancerzy (Komnata 3) (u góry: oryginalne malowidła in situ,
na dole: kopia w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

W górnej części sceny, po stronie zachodniej przedstawiono postacie muzyków i dostojników przypatrujących się uroczystościom, a po wschodniej widzimy kobiety podczas rytuału samoofiary z krwi, przekłuwające sobie języki i przeciągające sznury przez powstałe otwory.

Postacie muzyków w Komnacie 3

Kobiety podczas rytuału samoofiary (Komnata 3)

Wizerunki dostojników przypatrujących się uroczystościom (Komnata 3)

Uzupełnieniem programu ikonograficznego Budowli 1 są trzy nadproża, które nadal zachowują pozostałości oryginalnego niebieskiego barwnika i przedstawiają podobne sceny pojmania jeńców, choć odnoszą się do trzech różnych osób. Nad centralnym wejściem do Budowli 1, czyli w Komnacie 2,  znajduje się Nadproże 2, na którym wyrzeźbiono inskrypcję wspominającą datę 9.17.16.3.8  4 Lamat 6 Kumk’u (8 stycznia 787 r. n.e.). Przedstawiono tu postać króla Yaxchilan, Itzmanaaj Bahlam IV, który pojmuje w niewolę osobę związaną z rodem Yehte’ K’inich, władcy Sak Tz’i’.

Nadproże 2 przedstawia króla Yaxchilan, Itzamnaaj Bahlam IV pojmującego jeńca

Do tych samych działań wojennych nawiązuje Nadproże 1, umieszczone nad wejściem do Komnaty 1. Tutaj przedstawiono władcę Bonampak, Yajaw Chan Muwaan II, który cztery dni później, 12 stycznia 787 r. n.e. (9.17.16.3.12  8 Eb 10 Kumk’u), pojmał niejakiego Aj Ho’ Jol, również wywodzącego się z rodu Yehte’ K’inich, władcy Sak Tz’i’.

Nadproże 1 przedstawia władcę Bonampak, Yajaw Chan Muwaan II pojmującego jeńca

Nad wejściem do Komnaty 3 zamontowano Nadproże 3 z inskrypcją o charakterze retrospektywnym, wspominającą bitwę z 748 r. n.e., kiedy to Aj Sak Teles, ojciec Yajaw Chan Muwaan II, pojmał osobę z rodu władcy „Węzeł” Bahlam. Być może to wydarzenie zadecydowało o przyszłości  Aj Sak Teles jako władcy Ak’e-Xukalnaah.

Nadproże 3 przedstawia Aj Sak Teles pojmującego jeńca

W 2010 roku, meksykański archeolog Alejandro Tovalín z Narodowego Instytutu Antropologii i Historii odkrył pod Komnatą 2 pochówek. Była to niewielka krypta ze szczątkami mężczyzny zmarłego w wieku około 40 lat. Jego ciało ozdobiono ponad 400 paciorkami z jadeitu i muszli oraz pektorałem z muszli spondylus Obok złożono trzy naczynia ceramiczne, wazę z alabastru i nóż krzemienny. Mary Miller uważa, że mógł to być grób Yajaw Chan Muwaan II. Malowidła zdobiące Budowlę 1 nigdy nie zostały ukończone, a przedstawione sceny uwieczniają wydarzenia z końcowego okresu świetności Bonampak.  Nie wiemy, jak dalej potoczyły się jego losy. Ostatnia zachowana w Bonampak inskrypcja pochodzi z 795 r. n.e., a miasto opuszczono zapewne krótko po 800 r. n.e.