Rozważania na temat upadku Tenochtitlan i Tlatelolco

Oryginalne artykuły: Abren reflexion academica en torno a la caida de Tenochtitlan y de Tlatelolco i Epidemia de viruela negra, un aliado silencioso e infalible en la caida de Tenochtitlan y Tlatelolco

W tym roku mija 500 lat od upadku Tenochtitlan i Tlatelolco. Z tej okazji uczeni z Narodowego Instytutu Antropologii i Historii (INAH) oraz Narodowego Uniwersytetu Autonomicznego Meksyku (UNAM) zorganizowali specjalne seminarium poświęcone przyczynom i znaczeniu tego wydarzenia. Eduardo Matos Moctezuma uważa, że do ostatecznego pokonania potężnego imperium Mexików doprowadziło kilka czynników, w tym psychologiczne, społeczne, zdrowotne, ekonomiczne, polityczne i militarne.  

Odtworzenie wyglądu Tenochtitlan
(źródło ilustracji: Twitter@Cauhtemoc_1521)

María Castañeda de la Paz wyjaśniła, że począwszy od 1428 r. tlatoani Mexików, w celu legitymizacji swego pochodzenia od Tolteków, umacniali swe więzy pokrewieństwa z elitą z Culhuacan, co dawało im władzę bezsporną i absolutną. W momencie przybycia Hernana Cortesa, członkowie rodziny Moctezumy Xocoyotzina sprawowali urzędy w wielu innych ośrodkach. Jednak sam władca po spotkaniu z Hiszpanami zaczął zachowywać się w sposób niezbyt zrozumiały dla swych krewnych, szczególnie wówczas, gdy zgodził się zamieszkać razem z Cortesem i konkwistadorami w pałacu Axayacatla i niemal przekazał swe imperium królowi Hiszpanii. W oczach jego rodziny za niedopuszczalne uważano też jego publiczne pojawienie się z kajdanami na nogach, bierność wobec dokonanej przez Pedra de Alvarado masakry podczas święta Toxcatl, czy wreszcie wyjście na taras pałacu i na prośbę Cortesa uspakajanie swego ludu. Dla elity Mexików było to zbyt wiele, czego wyrazem stało się – zgodnie ze źródłami historycznymi – obrzucenie władcy kamieniami, co przyczyniło się do jego śmierci kilka dni później.

Konkwista Tenochtitlan przedstawiona w Kodeksie Azcatitlan

Carlos Alfonso Viesca Treviño i Sandra Guevara Flores przejrzeli dokładnie różne źródła historyczne, aby wyjaśnić, jak choroby wpłynęły na ludność tubylczą. Czarna ospa zaczęła rozprzestrzeniać się w Centralnym Meksyku po ucieczce Hiszpanów z Tenochtitlan podczas tak zwanej Noche Triste (Smutnej Nocy) i pozbawiła życia nie tylko zwykłych mieszkańców, ale i władców, stając się śmiertelną bronią przeciwko Mexikom. Na przełomie XV i XVI w., kiedy Hiszpanie rozpoczynali swe odkrycia i później konkwistę Ameryki, ospa była znana w Europie od niemal tysiąca lat, choć poważne epidemie zdarzały się mniej więcej co sto lat. Jeśli chodzi o ziemie Mezoameryki, to na podstawie źródeł historycznych przez wiele lat utrzymywano, że „pacjentem zero” był pochodzący z Kuby czarny niewolnik. Dotarł on do Veracruz na statku, którym dowodził Panfilo de Narvaez. Jednak na tym samym statku było kilkanaście osób pochodzących z Karaibów i to oni mogli być zarażeni i roznosili chorobę. 

Ilustracja z Kodeksu Florenckiego przedstawiająca ofiary epidemii czarnej ospy

Zdaniem badaczy, pomyłka ta mogła wynikać z tego, że Hiszpanie w swych kronikach i dokumentach specjalnie wskazywali na ludność murzyńską, która nie przyjęła chrześcijaństwa i była odpowiedzialna za epidemię. Na podstawie niektórych źródeł historycznych ustalono, że od września 1520 r. czarna ospa doprowadziła do śmierci nie tylko mieszkańców Tenochtitlan i Tlatelolco, ale i Chalco, Texcoco, Coatepec, Chimalhuacan i Tlaxcali. Ci, którzy zdołali przeżyć nie byli zdolni do walki z Hiszpanami. Chociaż nie ma całkowitej pewności co do liczby zmarłych na czarną ospę, to w odniesieniu do Tenochtitlan i Tlatelolco różni autorzy szacują, że w wyniku choroby śmierć poniosło ponad 150 000 Mexików. Panującą sytuację pogorszył jeszcze głód, gdyż z braku pożywienia jadano nawet korę drzew i pito skażoną wodę, co prowadziło do biegunek i krwotoków, a co za tym idzie do jeszcze większej śmiertelności.

Konkwista Tenochtitlan przedstawiona w Lienzo de Tlaxcala

Eduardo Matos Moctezuma podkreśla, że jedną z przyczyn upadku Tenochtitlan niewątpliwie było przyłączenie się części tubylców do hiszpańskich szeregów. Takie postępowanie miejscowej ludności było wynikiem niezadowolenia z płacenia wysokich danin Trójprzymierzu, w skład którego wchodziły Tenochtitlan, Texcoco i Tacuba. Tak było w przypadku Tlaxcalteków. Przewaga militarna Hiszpanów była widoczna. Uczony podkreślił też wojskowy geniusz Hernana Cortesa, który wcale nie spalił swych statków w obawie przed ucieczką własnych ludzi, ale osadził je na mieliźnie u wybrzeży Veracruz w przekonaniu, że mogą jeszcze być użyteczne. I tak też się stało, gdyż posłużyły później do zbudowania brygantyn i oblężenia wyspy, na której leżało Tenochtitlan. Hiszpanie przygotowali się do kontrolowania dróg łączących miasto ze stałym lądem. Po trzech miesiącach siły Mexików zostały znacznie zredukowane i nie dorównywały swemu hiszpańskiemu przeciwnikowi. 13 sierpnia 1521 r. pokonano nie tylko Tenochtitlan, ale również Tlatelolco, którego władca nie był już w stanie bronić swego miasta i prosił Cortesa, aby go zabił.