Rabunek zabytków w Xultun

Oryginalny artykuł: Donna Yates. Xultun. Trafficking Cultures. 27.11.2012

Klasyczne majańskie stanowisko Xultun jest położone na wzniesieniu na zachód od rzeki Ixcan, 40 km na północny wschód od Tikal w Gwatemali. Stanowisko obejmuje serię budynków, placów i kilka boisk do rytualnej gry w piłkę. Największy budynek w Xultun to B-7 o podstawie prawie idealnie kwadratowej o boku 45 m i wysokości 24 m, z małym budynkiem na platformie szczytowej. Badania epigraficzne emblematu miasta sugerują, że w okresie klasycznym Xultun nazywało się Baax Witz, czyli Kwarcowa Góra.

Toponim Xultun - Baax Witz Ajaw  "Władca Kwarcowej Góry" na  naczyniu K8007 (fot. Justin Kerr)

Pahñú – nowe stanowisko archeologiczne w stanie Hidalgo, Meksyk

Oryginalny artykuł: Abren Pahñú, nueva zona arqueologica en Hidalgo
Zobacz także: Fotografie INAH

Po kilku latach prac archeologicznych, prowadzonych przez Narodowy Instytut Antropologii i Historii (INAH-Conaculta) w Meksyku, zostało udostępnione zwiedzającym stanowisko archeologiczne Pahñú, położone na terenie Tecozautla w stanie Hidalgo, Meksyk. Z Pahñú, którego nazwa w języku Indian Otomí oznacza „gorącą drogę”, rozpościera się widok na półpustynną Dolinę Mezquital oraz wzgórze Hualtepec, będące być może mityczną Górą Węża – Coatepec.

Fernando López Aguilar, kierujący projektem archeologicznym podkreślił, że architektura miasta różni się od stylu wprowadzonego przez potężne Teotihuacan, dominujące wówczas w Mezoameryce, co może świadczyć o pewnej autonomii Pahñú.

Stanowisko archeologiczne Pahñú (fotografia INAH)

Odrestaurowane budowle, pochodzące z ostatniego okresu zamieszkania (lata 650 – 950 n.e.), kryją w swych wnętrzach znacznie starsze konstrukcje z okresu klasycznego (z lat 450 – 650 n.e.). Kilka tarasów i platforma prowadzą na niewielki plac, na którym wznosi się mała budowla o podstawie kwadratowej o boku długości około 6 metrów i wysokości około 1,5 metra. Stąd dochodzi się do Placu Głównego, na którym wyróżnia się najważniejsza piramida, mająca - wraz z wieńczącą ją świątynią - 10 metrów wysokości. Pod tą budowlą znajduje się wcześniejsza o dwieście lat konstrukcja, z fasadą ozdobioną płytami ustawionymi schodkowo i ze wzorami przypominającymi literę E. W tej samej części miasta znajduje się budowla nazwana Tecpan, która przypuszczalnie stanowiła rezydencję władców. Po stronie południowej placu, która ogranicza dostęp do centrum ceremonialnego, zachowały się jeszcze inne konstrukcje. Poza tym archeolodzy natrafili na terenie Pahñú na liczne petroglify, które zostały poddane dokładnej analizie.

Pahñú zostało założone w momencie, kiedy Teotihuacan było największym miastem Mezoameryki. Jednak kiedy ów potężny ośrodek upadł, miasto Indian Otomí nadal stanowiło najważniejsze centrum polityczne ludności hñäñü i przetrwało w takim stanie jeszcze około 400 lat. Zostało całkowicie opuszczone po 1000 r. Uczeni przypuszczają, że zamieszkująca te rejony ludność Otomí pochodziła od mieszkańców Teotihuacan, jednak – jak wykazują badania archeologiczne i etnograficzne – wyraźne są także związki z mieszkańcami San Juan del Río (w stanie Queretaro) i Acambay-Jilotepec (w stanie Meksyk) oraz korzenie sięgające tradycji Chupicuaro (500 r. p.n.e. – 300 r. n.e.).

Figurka z Chupicuaro
(Muzeum Ameryki w Madrycie)

Ukryte mechanizmy majańskiego kalendarza

Oryginalny artykuł: Simon Martin i Joel Skidmore. Exploring the 584286 Correlation between
the Maya and European Calendars. PARI Journal 13(2), 2012, s. 3-16.

Skąd wiadomo, ze wielki majański król K’inich Janaab Pakal urodził się około 600 r. n.e. (wg korelacji  Goodmana-Martineza-Thompsona), a nie na przykład w 1100 r. n.e. (wg korelacji Vaillanta) czy też w 100 r. n.e. (wg korelacji Bowditcha)? To udało się ustalić już w połowie XX wieku i od tego czasu potrafimy skorelować klasyczny majański kalendarz ze współczesnym europejskim z dokładnością do kilku miesięcy.

Pakal "Tarcza" Wielki - król, który rządził majańskim miastem Palenque przez 68 lat (fot. A.Skromnitsky / Wikimedia Commons)

Dwie najpowszechniej akceptowane stałe korelacyjne to 584285 i 584283. Liczby te wiążą datę początkową majańskiego kalendarza z dniem juliańskim, który przypisuje jednoznaczny numer każdemu dniu następującemu po umownej dacie 1 stycznia 4713 p.n.e., używanym przez astronomów do datowania wydarzeń astronomicznych. Tak więc data bazowa majańskiego kalendarza 13.0.0.0.0 4 Ajaw 8 Kumk’u przypada 584285 lub 584283 dni po 1 stycznia 4713 p.n.e. w zależności od przyjętej korelacji. 

Miasta Majów: Xpuhil (stan Campeche, Meksyk)

Ruiny Xpuhil zostały odkryte przez grupę archeologów z Carnegie Institute w Waszyngtonie w 1938 roku. Jedynymi informacjami, jakimi wówczas dysponowali były notatki, fotografie i rysunki Tatiany Proskouriakoff. Na przełomie lat 60-tych i 70-tych XX wieku poważne prace wykopaliskowe rozpoczęli tutaj badacze z Uniwersytetu w Tulane (USA) i z National Geographic Society. Xpuhil, które zamieszkane było od okresu preklasycznego przetrwało do 1200 roku, osiągając szczyt rozwoju w latach 750-900. Jest typowym przykładem stylu architektonicznego określanego jako Río Bec, który charakteryzowały przede wszystkim piramidy z symulowanymi wieżami i dekoracyjnymi schodami.

Miasto tworzyły cztery grupy architektoniczne, obejmujące aż siedemnaście najrozmaitszych budowli, w większości o charakterze mieszkalnym, które rozpościerały się na obszarze pięciu kilometrów kwadratowych. Niestety, do tej pory zwiedzającym udostępniono tylko niewielką część dawnego miasta.

Budowla I

Xpuhil znane jest przede wszystkim z Budowli I, wspaniałego przykładu wspominanego stylu z późnego okresu klasycznego. Do dwóch istniejących wież dodano tu trzecią wieżę, przypominającą wyglądem piramidę.

Centralna wieża Budowli I

Świątynia wznosi się na platformie o zaokrąglonych narożnikach i długości około pięćdziesięciu metrów. Po północnej i południowej stronie mamy pomieszczenia pałacowe, co może świadczyć, że budowla ta pełniła rolę nie tylko miejsca sakralnego, ale również stanowiła rezydencję władców.

Jedna z komnat w Budowli I

Fragment mozaiki zdobiącej Budowlę I

Fasada Budowli I skierowana jest na wschód. Pomiędzy dwoma wieżami zachowały się trzy wejścia ozdobione maszkaronami. Trzecia wieża skierowana jest na zachód. Na szczytach wież umieszczone były w czasach Majów imitacje świątyń, których wejścia również udekorowano maszkaronami potwora ziemskiego.

Maska na centralnej wieży Budowli I

Z kolei dwupoziomowa Budowla IV zachowała kamienne ławy i zewnętrzne dekoracje, wyróżniające się motywami geometrycznymi i majańskimi symbolami wiatru (w formie litery T, oznaczającej ik’ – wiatr, tchnienie).

Budowla IV

Na terenie miasta wznoszą się też Budowle II i III, stanowiące przypuszczalnie kompleksy pomieszczeń mieszkalnych.

Zmumifikowany pies z Cueva de la Candelaria

Oryginalny artykuł: Examinan al unico perro momificado de Mexico
Zobacz także: Fotografie INAH

Meksykańscy uczeni z Narodowego Instytutu Antropologii i Historii (INAH-Conaculta) przeprowadzają badania radiograficzne i DNA zmumifikowanego psa sprzed około tysiąca lat. Pies został znaleziony w jaskini zwanej Cueva de la Candelaria, w stanie Coahuila już znacznie wcześniej, ale znajdował się w rękach prywatnych i dopiero teraz, dzięki przeprowadzonej inspekcji, mógł dołączył do zbiorów archeologicznych INAH

Jak poinformował archeolog Alejandro Bautista Valdespino, w północnej części Meksyku bardzo rzadko spotykamy w grobowcach szkielety psów i ten zmumifikowany pies – około 42 centymetrów długości i 22 centymetrów wysokości, jest jedynym tego typu znaleziskiem. Badacz podkreśla też, że odkrycie to z jednej strony potwierdza poglądy o umieszczaniu w grobowcach psów jako towarzyszy zmarłych, a z drugiej strony może stanowić świadectwo udomowienia tych zwierząt.



Zmumifikowany pies (fotografia INAH)

Cueva de la Candelaria – jak podaje archeolog Uri Leopoldo de la Rosa Gutierrez z Centrum INAH-Coahuila – była wykorzystywana przez grupy myśliwych-zbieraczy jako miejsce grzebania zmarłych. Badania prowadzone tam w 1953 roku doprowadziły do znalezienia około 200 pochówków oraz ponad 4000 najróżniejszych przedmiotów, w większości pochodzenia organicznego, jak tkaniny, kosze, wyroby z drewna i kości. Biorąc pod uwagę datowanie tych znalezisk na lata 800 – 1200 n.e. ustalono wstępnie, że zmumifikowany pies ma około tysiąca lat, co potwierdzają badania metodą węgla radioaktywnego. Specjaliści INAH uważają, że mumifikacja psa nastąpiła w sposób naturalny, wynikający z warunków klimatycznych panujących wewnątrz jaskini.

Miasta Majów: Mayapán (stan Jukatan, Meksyk)

Jednym z wielkich miast Jukatanu, a jednocześnie ostatnim znaczącym ośrodkiem Majów w okresie postklasycznym było Mayapán. Ziemie te zamieszkiwano już od okresu preklasycznego, ale miasto, którego ruiny możemy dziś podziwiać, zostało założone około XII wieku, przeżywając okres największego rozkwitu w latach 1250–1450. Wiele informacji na temat Mayapán pozostawił biskup Diego de Landa. O mieście tym pisali również inni kronikarze hiszpańscy, gdyż Mayapán przetrwało niemal do czasów konkwisty. Potomkowie dynastii Cocom, ostatnich władców miasta, często opowiadali misjonarzom o swoich przodkach i ich minionej sławie. Zakonnik Antonio de Ciudad Real wspomina w swych relacjach, że ośrodek ten był zarządzany przez kacyków, którym składano daniny.

W okresie kolonialnym Hiszpanie nie interesowali się ruinami majańskich miast i Mayapán zaczęło porastać roślinnością, czekając do połowy XIX wieku na przybycie Stephensa i Catherwooda. Wreszcie w latach 50-tych XX wieku Carnegie Institute rozpoczął tu badania archeologiczne. Z początków miasta właściwie nic się nie zachowało, gdyż pochodzące z ówczesnych budowli kamienie wykorzystano przy wznoszeniu nowych konstrukcji. Centrum miasta otoczone było murem obronnym (długości 9 kilometrów, wysokości 1,5-2 metrów i szerokości 2 metrów), strzegącym dostępu do najważniejszych budynków. Pierwsze daty na zabytkach w Mayapán pochodzą z lat 1165-1185.



Widok na ruiny miasta Mayapán

Wokół Placu Głównego wzniesiono budowle o przeznaczeniu ceremonialnym, cywilno-administracyjnym i rezydencjalnym. Mayapán zbudowano w pewnym stopniu na  podobieństwo Chichén Itzá. Najważniejszą piramidą jest, tak jak w przypadku Chichén Itzá, Piramida Kukulkana zwana Zamkiem, usytuowana po południowej stronie głównego placu, tuż obok świętej studni cenote. Również tutaj możemy być świadkami efektu światła i cienia, zstępowania Pierzastego Węża, chociaż nie w dniach równonocy, ale w dniu przesilenia zimowego.



Piramida Kukulkana (zwana też Zamkiem) w Mayapán.

Kiedy jeden z narożników piramidy uległ zawaleniu, została odsłonięta wcześniejsza konstrukcja. Archeolodzy odnaleźli wówczas cztery postacie – wysokości około półtora metra –  wymodelowane w stiuku i przedstawiające przypuszczalnie wojowników. W miejscach, gdzie powinny znajdować się ich głowy, powstały nisze, w których umieszczano ludzkie czaszki pokrywane warstwą stiuku. Po bokach widoczne są ptaki z rozpostartymi skrzydłami.

 

Modelowane w stiuku wizerunki postaci i ptaków na budowli

przykrytej później nową konstrukcją Piramidy Kukulkana

Kolejną ważną budowlą miasta jest Świątynia Malowanych Nisz, gdzie zachowały się malowidła, przedstawiające fasady pięciu świątyń, których wejścia ukazano symbolicznie jako nisze. Spoczywają one na głowach czterech węży z rozwartymi paszczami.



Świątynia Malowanych Nisz

Nie są to jedyne malowidła na terenie Mayapán, gdyż po stronie południowej Placu Głównego  badacze odkryli Salę Fresków, której ściany, północna i południowa, pokrywały sceny wymalowane żywymi kolorami. Możemy na nich dostrzec dwie ustawione z profilu osoby, odziane w bogate stroje, klejnoty i nakrycia głów. Postacie, w kolorach czerwonym i żółtym wymalowano na niebieskim tle. Pomiędzy nimi umieszczono dysk z wizerunkiem przypuszczalnie jakiegoś bóstwa. Malowidła te wykazują wyraźne wpływy z płaskowyżu meksykańskiego, co świadczy o kontaktach utrzymywanych przez odległe miasta w okresie postklasycznym.



Malowidło w Sali Fresków

Na terenie miasta wznoszą się również okrągłe budowle zwane obserwatoriami. Platforma otaczająca największą z nich została ozdobiona maskami bóstw, często spotykanymi w majańskich miastach Jukatanu.

Okrągła budowla służąca przypuszczalnie obserwacjom astronomicznym



Jedna z masek zdobiących platformę

Poza tym, na centralnym placu zachowały się mniejsze świątynie oraz pozostałości dawnych rezydencji władców i ich rodzin. Wzniesione na szerokich platformach komnaty miały niegdyś wejścia podtrzymywane kolumnami, kamienne ławy ustawione po bokach i ołtarze usytuowane w tylnej części budynku.



Pozostałości budowli mieszkalnych w Mayapán

Archeolodzy odnaleźli w Mayapán wiele modelowanych w stiuku głów, figurki antropomorficzne i kadzielnice.

 

Znalezione na terenie Mayapán kadzielnice ozdobione wizerunkami bogów:

Itzamnaaj ( po lewej) i Chahk (po prawej)

Mayapán, pomimo wielkiego znaczenia w regionie, zostało ostatecznie zniszczone w wyniku konfliktów pomiędzy dynastiami Xiu i Cocom.

Ciekawe wieści z Dzibanché

Oryginalny artykuł: Vestigios en Dzibanche rebaten colapso maya
Zobacz także: Fotografie INAH

Podczas wykopalisk, prowadzonych przez Narodowy Instytut Antropologii i Historii (INAH-Conaculta), na terenie majańskiego miasta Dzibanché, w stanie Quintana Roo, odkryto wymodelowany w stiuku i pomalowany relief, odnoszący się do dynastii Kaan, jednej z najstarszych i szczególnie ważnych dla Dzibanché. Najnowsze badania wskazują jednocześnie, że ośrodek ten był zamieszkiwany aż do XIII wieku, a nie – jak sądzono do tej pory – jedynie do XI wieku, kiedy to miasta leżące na Nizinach Majów zostały całkowicie opuszczone.

Kilka miesięcy temu meksykańscy archeolodzy wznowili prace, które wcześniej prowadził tam Enrique Nalda i które zostały przerwane po jego śmierci, dwa lata temu. Enrique Nalda szukał w Dzibanché pozostałości domów mieszkalnych, gdyż znano już najważniejszą część ceremonialną miasta i budowle kryjące w swych wnętrzach grobowce. Swoje prace rozpoczął od dwóch nie zbadanych jeszcze grup architektonicznych, leżących w pobliżu centrum Dzibanché. Jak podkreśla Sandra Balanzario, odpowiedzialna za projekt badawczy, największą niespodzianką okazało się odkrycie czterech pałaców, pełniących być może funkcje administracyjne. Na ścianach budowli zachowały się fragmenty scen wymodelowanych w stiuku i graffiti, a także glify nawiązujące do dynastii Kaan. Budowle te wznoszą się w części miasta zwanej Małym Akropolem, gdzie znaleziono również wiele bogatych darów ofiarnych, jak przedmioty z muszli, tombaku i złota, ceramikę, jadeitowe paciorki i pozostałości materiałów organicznych. Natrafiono też na szczątki czterech osób, złożonych prawdopodobnie w ofierze, szczątki zwierząt, zniszczone rytualnie kadzielnice, noże z krzemienia i obsydianu oraz kościany szpikulec ozdobiony sceną, która przedstawia kapłana wyrywającego serce osobie składanej w ofierze. Sandra Balanzario podkreśliła, że chociaż przedmioty takie znajdowane są zazwyczaj w grobowcach, to jednak w Dzibanché Majowie złożyli je w depozytach ofiarnych czterech pałaców, z których już nie korzystano, co może – jej zdaniem – wiązać się z jakimś rytuałem odprawianym w momencie kryzysu lub stanowić symboliczne podkreślenie zachodzących w mieście zmian politycznych.



Prace przy modelowanym w stiuku i malowanym reliefie, odkrytym w  Dzibanché  (fotografia INAH)

Inny kompleks architektoniczny na Placu Pom, gdzie Enrique Nalda szukał śladów rezydencji, był zamieszkiwany przez elitę w okresie klasycznym i w komnatach budowli zachowały się kamienne ławy. Poza tym archeolog znalazł tam wiele naczyń do użytku domowego. Z kolei w tak zwanym Pałacu Południowym odkryto wymodelowany w stiuku relief, pomalowany kolorami: czerwonym, niebieskim, zielonym, żółtym i czarnym. Dzięki niemu możemy poznać, jak były dekorowane budowle elity. Relief przedstawia węża z roztwartą paszczą i rozciągniętym cielskiem, na którym przypuszczalnie były umieszczone postacie, choć do dziś zachowały się jedynie ich ramiona i dłonie. Archeolodzy sądzą, że mogła to być rezydencja rodziny Kaan. Niedaleko, w Świątyni Kormoranów, Nalda natrafił również na modelowany w stiuku i pomalowany relief, wykonany w okresie klasycznym. Przedstawia on świętą górę Majów i mógł służyć jako podstawa legitymizacji władzy dynastii Kaan. Należy tu przypomnieć, że właśnie w Świątyni Kormoranów, w 1995 roku, Enrique Nalda odkrył grobowiec władcy Kaan, znanego jako „Świadek Nieba”.

Archeolog Sandra Balanzario podkreśliła też, że spośród znalezionych przedmiotów szczególnie wyróżnia się naczynie ceramiczne z późnego okresu klasycznego, które zostało przez Majów rytualnie zniszczone i złożone w depozycie ofiarnym. Naczynie i zdobiące je elementy ikonograficzne mogą mieć związek z jednym z braci „Świadka Nieba”. Zdaniem Sandry Balanzario zarówno to naczynie, jak i modelowane w stiuku reliefy oraz pokryte inskrypcjami schody glificzne wspominające władców Kaan, zdają się wskazywać na ciągłość tej linii dynastycznej w Dzibanché. Dotychczas było wiadomo, że dynastia Kaan osiedliła się w Dzibanché we wczesnym okresie klasycznym, a w późnym okresie klasycznym przeniosła się do Calakmul. Jednak to nowe i ważne odkrycie może świadczyć o tym, że część rodziny królewskiej Kaan pozostała w Dzibanché, aby nadal sprawować kontrolę nad miastem.

Czytaj także: Miasta Majów: Dzibanché (stan Quintana Roo, Meksyk)

Nowe odkrycia w San Miguelito

Oryginalny artykuł: Osamentas mayas revelan fase final de epoca prehispanica
Fotogaleria INAH: Fotografie z San Miguelito

W San Miguelito – otwartym niedawno dla zwiedzających – nadal prowadzone są prace wykopaliskowe. Archeolodzy Narodowego Instytutu Antropologii i Historii (INAH-Conaculta) w Meksyku odkryli 47 pochówków, mieszczących się w jedenastu budowlach o charakterze mieszkalnym. Trzydzieści pochówków zawierało szczątki dzieci zmarłych w wieku 3 – 6 lat w wyniku anemii i niedożywienia, co świadczy o pogarszających się warunkach zdrowotnych i pogłębiającej się biedzie mieszkańców San Miguelito w XVI wieku. Sandra Elizalde kierująca projektem archeologicznym podaje, że pochówki pochodzą z późnego okresu postklasycznego (lata 1200 – 1550). Zmarłym towarzyszyły bardzo skromne dary, głównie proste naczynia ceramiczne. W jednym pochówku znaleziono figurkę w formie kolibra, a w innym – figurkę staruszki z wyraźnie zaznaczonymi zmarszczkami. Pozostałe groby zawierały prawdopodobnie szczątki dorosłych osób, choć badania nadal trwają.



Jeden z pochówków w San Miguelito (fotografia INAH)

Adriana Velázquez Morlet, dyrektor Centrum INAH w Quintana Roo, wyjaśniła, że konkwista hiszpańska na Półwyspie Jukatan wyglądała nieco inaczej niż na pozostałych ziemiach Mezoameryki, gdyż ze względu na sporą ilość rozproszonych miast, Hiszpanie potrzebowali aż 20 lat aby je sobie podporządkować, a gdy już się im to udało, to osiedlili się na ziemiach dzisiejszych stanów Jukatan i Campeche, podczas gdy wybrzeże wschodnie, stanowiące obszar obecnego stanu Quintana Roo, cierpiało z powodu przerwania wiodących tamtędy szlaków handlowych, w wyniku czego miasta takie jak San Miguelito i El Rey zostały opuszczone.

W San Miguelito dokonano też innych, nowych odkryć. W jednej z budowli o charakterze pałacowym natrafiono na dwa reliefy przedstawiające majańskiego boga deszczu Chahk. W części centralnej natomiast ustawiony był ołtarz, z umieszczonym na nim naczyniem ceramicznym, zawierającym kawałki obsydianu, krzemienne noże, małą motykę i paciorki. Poza tym archeolodzy znaleźli wiele przedmiotów pochodzących głównie z późnego okresu postklasycznego, w tym wisiorek z muszli z delikatnie wyrytym wizerunkiem osoby o cechach typowych dla centralnego Meksyku, narzędzia kamienne, noże, kawałki pochodzącego z Gwatemali obsydianu i naczynia ceramiczne. Badacze INAH odkryli też w jednej ze świątyń pozostałości malowidła ściennego z motywami morskimi i przedstawieniami fauny.

Czytaj też:  San Miguelito otwarte dla zwiedzających

Miasta Majów: Dos Pilas (Gwatemala)

Ruiny Dos Pilas zostały odkryte zupełnie przypadkowo w 1954 roku przez mieszkańców miasteczka Sayaxché. Początkowo określano je tak samo, jak pobliską osadę – Dos Pozos – „dwa źródła”, której nazwa nawiązywała do dwóch małych, naturalnych studzienek, w których woda nie wysychała nawet podczas pory suchej. W latach sześćdziesiątych XX wieku na teren ruin dotarł Ian Graham, który zaproponował zmianę nazwy miasta na Dos Pilas. W roku 1989 rozpoczął się trwający pięć lat Vanderbilt Petexbatún Regional Archaeological Project, którym początkowo kierowali Arthur Demarest i Stephen Houston, a później miejsce Houstona zajął Juan Antonio Valdés.

Dos Pilas, usytuowane w pobliżu dwóch innych ośrodków Majów, Tamarindito i Arroyo de Piedra, pojawiło się na kartach historii dość późno i zamieszkiwane było przez stosunkowo krótki okres, od połowy VII do połowy VIII wieku. Pomimo to władcy uczynili z niego prawdziwy dwór królewski z pałacami, świątyniami i licznymi zabytkami pokrytymi inskrypcjami glificznymi. Historia Dos Pilas wiąże się z historią Tikal, gdyż to właśnie władca Tikal, K’inich Muwaan Jol II, wysłał jednego ze swych synów na ziemie Petexbatún, aby założył nowe miasto. Bajlaj Chan K’awiil urodził się w Tikal w 625 roku i przybył do Dos Pilas w 632 roku.


Wizerunek Bajlaj Chan K’awiil na Steli 9 z 682 roku

(Narodowe Muzeum Archeologii i Etnologii w mieście Gwatemala)

Związki królestwa Dos Pilas z Tikal podkreślano poprzez używanie tego samego glifu-emblematu aż do 735 roku, kiedy wprowadzono nową formę jego zapisu, różniącą się nieco od tej z Tikal.



Glif-emblemat Dos Pilas używany po 735 roku (Stela 8)

W inskrypcjach z Dos Pilas pojawia się jeszcze jeden ważny toponim, który mógł odnosić się do ceremonialnego centrum miasta. Z dwóch glifów niestety jest odczytany tylko jeden - HA’ (woda). Natomiast glif w górnej części bloku, przedstawiający jakby węża ozdobionego skrzydłami lub muszlami, określany jest jedynie jako „smok”.



Blok glificzny przedstawiający toponim związany z Dos Pilas (Stela 8)

W 650 roku Dos Pilas zostało zaatakowane przez Yuknoom Ch’een, najpotężniejszego władcę Calakmul i pokonany Bajlaj Chan K’awiil musiał podporządkować się zwycięzcy i zostać jego wasalem, występując zbrojnie przeciwko swemu bratu. Wydarzenie to zapoczątkowało całą serię wojen, które zostały opisane w tekstach wyrzeźbionych na Schodach glificznych 2 (na Budowli L5-49)  i Schodach Glificznych 4 (w kompleksie pałacowym).



Schody Glificzne 2 – sekcja centralna (Stopnie I – VI, licząc od dołu)

Tekst wyrzeźbiony na schodach glificznych jest szczególnie interesujący, gdyż opowiada nie tylko o zwycięstwach, ale również o porażkach. Inskrypcje zwykle były narzędziem swego rodzaju propagandy politycznej i podawały informacje o pokonanych miastach i wziętych do niewoli jeńcach. Królowie niechętnie przyznawali się do własnej klęski. Jednak w Dos Pilas wszystkie opisane porażki miały jeszcze bardziej podkreślić ostateczne zwycięstwo. W 657 roku Dos Pilas i Calakmul zaatakowały Tikal, którego władca, Nuun Ujol Chahk, zdołał uciec. W 662 i 664 roku Bajlaj Chan K’awiil pojmał jeńców z miast Koban i Machaquilá. Do kolejnego starcia między dwoma braćmi doszło w 672 roku i tym razem wojnę rozpoczęło Tikal. Wszystko wskazuje na to, że Nuun Ujol Chahk starał się nadaremnie pojmać Bajlaj Chan K’awiil, który ukrył się najpierw w Chak Naah, a potem w Hix Witz.


Schody Glificzne 2 – sekcja wschodnia (Stopnie I i II, licząc od dołu)

Pięć lat później, w 677 roku, Bajlaj Chan K’awiil powrócił do Dos Pilas, a Calakmul wypowiedziało wojnę miastu Pulil, w którym przypuszczalnie przebywał Nuun Ujol Chahk. Armia Tikal została ostatecznie rozbita dopiero w 679 roku. Musiała to być bardzo krwawa wojna, gdyż jej koniec opisano jako nahbaj uch’ich’el witziij ujol, czyli „morze krwi i góry czaszek”.



Schody Glificzne 2 – sekcja zachodnia (Stopnie II, III i IV, licząc od dołu).

Inskrypcja wyrzeźbiona na Stopniu III opisuje tragiczne zakończenie wojny

jako „morze krwi, góry czaszek”

Bajlaj Chan K’awiil, podobnie jak wielu innych majańskich władców, zawarł związki małżeńskie w celu umocnienia swej pozycji w rejonie. Owocem jednego małżeństwa była córka Wak Chan, która została w 682 roku wysłana do Naranjo, aby odbudować tamtejszą dynastię królewską. Druga żona, pochodząca z arystokracji miasta Itzán, w 672 roku urodziła królowi syna – następcę tronu, noszącego imię Itzamnaaj K’awiil. Bajlaj Chan K’awiil nadal utrzymywał kontakty z Calakmul. W 684 roku, w towarzystwie tamtejszego władcy Yuknoom Ch’een, obchodził uroczyście swoje urodziny. Z kolei Panel 7 wspomina objęcie władzy w Calakmul w 686 roku przez Yuknoom Yich’aak K’ahk’. Bajlaj Chan K’awiil uczestniczył w tej uroczystości, która odbyła się w Chihk Nahb, który to toponim wiąże się z Calakmul.



Panel 7 upamiętniający objęcie władzy w Calakmul przez Yuknoom Yich’aak K’ahk’ w 686 roku
i wspominające Bajlaj Chan K’awiil jako świadka tego wydarzenia

W 698 roku na tronie Dos Pilas zasiadł Itzamnaaj K’awiil, który postanowił umocnić pozycję swego królestwa. Rozbudował miasto, wznosząc, w odległości około kilometra od centrum, kolejną grupę budowli zwaną dziś El Duende, gdzie nad naturalną grotą, na odpowiednio przygotowanych tarasach, ustawiono piramidę i pięć stel z ołtarzami, które pokryto inskrypcjami opisującymi wydarzenia z lat 717-721. Wspaniały wizerunek władcy przedstawia Stela 15 z 721 roku.


Wizerunek Itzamnaaj K’awill na Steli 15 z 721 roku,

wzniesionej w części miasta zwanej obecnie El Duende

Itzamnaaj K’awiil pozostawił po sobie liczne stele (oznaczone obecnie numerami: 1, 11, 12, 13, 14, 15, 16). To również on nadzorował wyrzeźbienie zachodniej i wschodniej części Schodów Glificznych 2.



Wizerunek Itzamnaaj Kawiil na Steli 11 z 716 roku

(Narodowe Muzeum Archeologii i Etnologii w mieście Gwatemala)

Równie pięknie rzeźbiona Stela 8 zachowała ciekawe inskrypcje opowiadające o wydarzeniach z życia Itzamnaaj K’awiil: jego narodzinach, objęciu władzy i obchodach końca 14-tego K’atuna, a także podawała datę śmierci i pochówku króla w 726 roku. Kiedy inskrypcja została odczytana przez Petera Mathewsa, uczeni zwrócili uwagę na usytuowanie Steli 8. Została ona ustawiona na wprost Budowli L5-1, we wschodniej części głównego placu, co mogło sugerować, iż kryła ona królewski grobowiec.



Fragment inskrypcji ze Steli 8 wspominającej pochówek Itzamnaaj K’awiil w 726 roku

Prace wykopaliskowe prowadzone w Budowli L5-1 przez Arthura Demaresta, Juana Antonia Valdés i Héctora Escobedo zakończyły się sukcesem. Grobowiec (oznaczony jako Pochówek 30) należał do Itzmanaaj K’awiil, a zmarłemu władcy pozostawiono w darze naczynia ceramiczne, ozdoby z jadeitu i mozaikę z muszli.



Stela 8 (replika) i Budowla L5-1 (w głębi), kryjąca grobowiec Itzamnaaj K’awiil

Jednym z piękniejszych znalezisk był czworokątny talerz z wymalowaną inskrypcją, która jako właściciela naczynia podawała nie zmarłego władcę, ale króla Ik’ (Motul de San José) noszącego imię Tayel Chan K’inich. Świadczy to o kontaktach utrzymywanych przez te dwa ośrodki. Jest też bardzo możliwe, że Tayel Chan K’inich został zaproszony na uroczystości pogrzebowe, a pięknie wykonany talerz był jego darem dla zmarłego króla Dos Pilas.



Piękny talerz znaleziony w grobowcu Itzamnaaj K’awill, będący prawdopodobnie
darem Tayel Chan K’inich, władcy Motul de San José

Ponieważ syn Itzamnaaj K’awiil i jego prawny następca był jeszcze zbyt młody, aby sprawować władzę samodzielnie, zatem jako regent i opiekun księcia, na tronie zasiadł w roku 727 Ucha’n K’in Bahlam, dotychczasowy dowódca wojskowy. Osiem lat później zaatakował Seibal i pojmał jego władcę. Zwycięstwo to uwieczniono na dwóch stelach wzniesionych w Dos Pilas i w Aguateca, który to ośrodek stał się drugą stolicą królestwa Petexbatún.



Wizerunek Ucha’n K’in Bahlam na Steli 2 z 736 roku, upamiętniającej
pokonanie Seibal w 735 roku i pojmanie tamtejszego władcy Yich’aak Bahlam

W 741 roku na tron wstąpił wreszcie syn Itzamnaaj K’awiil – K’awiil Chan K’inich. Czasy jego panowania również nie były spokojne i obfitowały w konflikty wojenne. Inskrypcje ze Schodów glificznych 3 (przy Budowli LD-25) opowiadają o jego zwycięstwach i pojmaniu jeńców z miast zwanych dziś El Chorro (w 742 roku) i Motul de San José (w 745 r.). Pokonał również władcę pobliskiego miasta Ahkul. Dzięki temu rozszerzył znacznie terytorium swych wpływów. Poza tym sprawował kontrolę nad Seibal i utrzymywał bliskie kontakty z Cancuen. Zachowane inskrypcje i wykopaliska archeologiczne wskazują, że to za jego czasów królestwo Petexbatún osiągnęło maksymalne rozmiary i kontrolowało znaczną część terytorium pomiędzy rzekami Río de la Pasión i Chixoy.



Niedokończone Schody Glificzne 1 z czasów K’awiil Chan K’inich.
Poza inskrypcjami wyrzeźbiono też tutaj sceny z wieloma postaciami, dziś już ledwie dostrzegalnymi

Jednak w 761 roku szczęście opuściło K’awiil Chan K’inich. Tekst zachowany na Schodach glificznych 2, na Budowli 44 w Tamarindito wspomina ucieczkę K’awiil Chan K’inich. Wtedy to miasto Dos Pilas zostało otoczone palisadą. Nawet kamienie z królewskiego pałacu i innych znaczących budowli zostały wykorzystane do wznoszenia murów obronnych. Potem królestwo Petexbatún rozpadło się na wiele małych ośrodków, których władcy nadal posługiwali się glifem-emblematem Dos Pilas.

Kuchnia starożytnych Majów

Kuchnia starożytnych Majów była niezwykle zróżnicowana i obejmowała owoce morza oraz produkty roślinne i zwierzęce, pochodzące z myślistwa, zbieractwa oraz rolnictwa. Starożytni Amerykanie udomowili szereg roślin, z których najważniejsze były kukurydza, maniok i kakaowiec.

Rolnictwo

Majowie stosowali szereg technik przygotowania ziemi pod uprawę, w tym system żarowy (wypalanie), płodozmian oraz system milpa. W niektórych regionach bardzo popularne były leśne ogrody zwane pet kot: ogrody otoczone niskimi murkami z kamienia (pet 'okrągły', kot 'mur z luźnych kamieni'). Na terenach podmokłych budowano wzniesione pola, umocnione drewnianymi palami z kanałami odprowadzającymi wodę.

	Przykład współczesnego wykorzystania techniki wypalania na południe od Santa Fe w Panamie (fot. Wikimedia Commons).
	Płodozmian norfolski (ziemniak-owies-peluszka-żyto), Wrocław, Polska (fot. Wikimedia Commons).
	Typowa środkowoamerykańska milpa: kukurydza, awokado, różne odmiany dyni i fasoli, melon, pomidor, papryka chili, słodkie ziemniaki, kłębian, szarłat i świerzbiec. Banany w tle nie są rośliną rodzimą, ale obecnie są bardzo powszechne (fot. Wikimedia Commons).

Księgi Chilam Balam

Po konkwiście hiszpańskiej misjonarze rozpoczęli nauczanie Indian czytania i pisania alfabetem łacińskim. Niekiedy zachęcali ich też do tłumaczenia dawnych tekstów. Dzięki temu, począwszy od polowy XVI wieku, w różnych rejonach Jukatanu, zaczęły pojawiać się kroniki indiańskie, w których przedstawiano tematy zarówno historyczne, jak i społeczne czy religijne. Najcenniejszą kolekcję stanowią księgi Chilam Balam. Do dnia dzisiejszego odnaleziono kilkanaście takich rękopisów, każdy z nazwą miasta, z którego pochodził. Uczeni są niemal pewni, ze część z nich stanowi bezpośrednie tłumaczenia znacznie starszych kodeksów, spisanych jeszcze pismem hieroglificznym.

Księgi Chilam Balam stanowią bardzo ważną część literatury indiańskiej i zawierają teksty o różnorodnej tematyce, choć niekiedy z wyraźnymi już wpływami europejskimi. Nazwa ksiąg – Chilam Balam – łączy w sobie dwa słowa: balam, oznaczające zarówno jaguara, jak i wróżbitę oraz chilam (lub chilan), tytuł nadawany kapłanom, którzy potrafili interpretować kodeksy i przekazywali ludowi wolę bogów. Słowo chilan, jak podaje biskup Diego de Landa, tłumaczy się dokładnie jako „ten, który jest ustami”.

Najbardziej znaną jest ksiega Chilam Balam z Chumayel, która – jak nazwa wskazuje – pochodzi z miejscowości Chumayel na Jukatanie. Liczy ona 107 stron i jest poświęcona historii i przepowiedniom, związanym z k’atunami (czyli okresami 20 lat). W drugiej połowie XIX wieku była własnością biskupa Crescencio Carillo y Ancona, ale w 1915 roku trafiła do Biblioteki Cepeda w Meridzie (Meksyk), skąd została skradziona wraz z innymi rękopisami i wystawiona na sprzedaż w 1938 roku, w Stanach Zjednoczonych, za sumę siedmiu tysięcy dolarów. Ostatecznie zaoferowano ją Sylvanusowi Morleyowi za pięć tysięcy dolarów.

Crescencio Carillo y Ancona zasługuje na szczególną wzmiankę, gdyż był postacią wyjątkową. Urodzony w 1837 roku w Izamal na Jukatanie, po ukończeniu studiów teologii i przyjęciu ślubów zakonnych, ostatecznie został biskupem Jukatanu i pełnił tę służbę przez dziesięć lat, od 1887 roku do śmierci. Był jednak nie tylko zakonnikiem, ale również literatem i opublikował wiele prac opowiadających o życiu i historii Majów. Jego zainteresowania etnografią i archeologią sprawiły, ze starał się zgromadzić jak największą ilość indiańskich dokumentów.

Księgi Chilam Balam z Tizimín i Chilam Balam z Kaua przeszły podobne koleje losu jak księga z Chumayel. Obie znajdowały się w zbiorach biskupa Carillo y Ancona w drugiej połowie XIX wieku i stanowiły część rękopisów skradzionych z Biblioteki w Meridzie.  Chilam Balam z Tizimín liczy 54 strony i poświęcona jest wydarzeniom historycznym z XVI-XVII wieku. Chilam Balam z Kaua jest najdłuższą ze znanych ksiąg, gdyż liczącą aż 282 strony i zawiera między innymi teksty z zakresu lecznictwa z zaleceniami lekarskimi.

Chilam Balam z Ixil, pochodząca również z kolekcji biskupa, przechowywana jest obecnie w Narodowym Muzeum Antropologii w mieście Meksyk. Liczy 86 stron i zawiera porady znachorskie. Tematyce związanej z lecznictwem była też poświęcona księga Chilam Balam z Tekax, mająca tylko 36 stron i stanowiąca niegdyś część zbiorów amerykańskiego majanisty Williama Gates’a, podobnie jak Chilam Balam z Nah, spisana w miejscowości Teabo na Jukatanie. Na 64 stronach podano informacje zarówno o lecznictwie i astrologii, jak i rejestr narodzin i zgonów rodziny Nah.

Fragmenty niektórych ksiąg Chilam Balam, przede wszystkim z Maní, Ixil i Kaua,  skopiował około 1840 roku filolog Juan Pío Pérez. To dwustustronicowe dzieło zostało nazwane przez biskupa Carillo y Ancona Kodeksem Pérez. Dokument opisuje historię Majów począwszy od momentu dotarcia na Jukatan aż do czasu konkwisty hiszpańskiej, a także zawiera przepowiednie i objaśnienia kalendarza.

Poza tym przetrwały jeszcze: pochodząca z XIX wieku i licząca 128 stron księga Chan Cah, Chilam Balam z Tusik (miejscowości na terenie obecnego stanu Quintana Roo) i tzw. Kodeks Calkiní, opowiadający o dziejach dynastii Canúl. Zachowały się również wzmianki o innych księgach z miejscowości: Hocaba, Nabula, Oxkutzab, Peto, Tihosuco i Tixkokob.

Księga Chilam Balam z Ixil
(Narodowe Muzeum Antropologii w mieście Meksyk)

Czynniki klimatyczne przyczyną rozkwitu i upadku cywilizacji Majów

Oryginalny artykuł: Climate Change and the Political, Human Impacts Among Ancient Maya. Science Daily, 8.11.2012

Rola zmian klimatycznych w rozwoju i upadku klasycznej cywilizacji Majów (300-1000 n.e.) budzi kontrowersje od dziesiątków lat z powodu braku dobrze udokumentowanych danych klimatycznych i archeologicznych. Międzynarodowy zespół archeologów i przedstawicieli nauk przyrodniczych zebrał szczegółowe i dokładnie datowane dane klimatyczne obejmujące 2 tysiące lat, pokazujące, jak system polityczny Majów rozwinął się i upadł pod wpływem zmian klimatycznych.

Half Moon Caye w Belize nad Morzem Karaibskim (fot. Wikimedia Commons)